2019
yılı sonlarında Çin Halk Cumhuriyeti’nde görülen ve zamanla tüm dünyayı etkisi
altına alan Koronavirüse karşı aşı çalışmaları devam ederken, birçok ülke,
virüsle mücadele konusunda yüksek vaka ve ölüm oranları ile sınıfta kaldı.
Birçok başarısız örneğin aksine, 23 buçuk milyonluk nüfusuna
karşın toplam 494 (405 ithal/12 aktif) vaka ve yalnızca 7 ölüm ile[i]
Tayvan Hükûmeti, Koronavirüse karşı mücadelesinde uluslararası arenada adından
söz ettirmeyi başardı.
Salgının ana merkezi Çin Halk Cumhuriyeti’ne 130
kilometre uzaklığı ve 2019 yılı verilerine göre Çin Halk Cumhuriyeti’nden
haftalık binlerce uçuş ile birlikte 2.7 milyon ziyaretçi gelmesi[ii],
John Hopkins Üniversitesi tarafından yapılan araştırmada Tayvan’ın salgından en
çok etkilenebilecek ülkelerden biri olacağını öngörüyordu[iii]. Ancak araştırmaların
aksine Tayvan Hükûmeti, Koronavirüs ile mücadelede başarılı bir örnek olarak
yerini aldı.
Tayvan Cumhurbaşkanı Tsai Ing-Wen, Time dergisi için yazdığı
bir makalede bu başarının tesadüf olmadığını, SARS salgınının acı derslerinin olduğunu,
tıp uzmanlarının, hükûmetin, özel sektörün, toplum çabalarının bir kombinasyonu
ile bu başarının oluştuğunu belirtmiştir[iv].
Başarıyı oluşturan bu kombinasyonla birlikte Tayvan Hükûmeti,
büyük verinin rolünü kavrayarak, veriye dayalı çözümler ile geri bildirimi
aktif olarak kullanıp insan merkezli, kapsayıcı ve sürdürülebilir modelin
bileşkesi olan çevik yönetişim ile[v] salgın karşısında aktif bir rol almıştır.
Tayvan ne yaptı?
Covid-19’a karşı aktif rolünü sürdüren Tayvan Hükûmeti’nin,
salgına karşı etkin mücadelede aldığı önlemler ve yaptığı bir dizi uygulamalar
şu şekildedir:
Hükûmet, ön saflardaki sağlık çalışanlarını motive edebilmek
için teşvik paketleri sundu.[vi]
Büyük veri ve yapay zekâ iş birliğinde, Ulusal Sağlık
Sigortası (NHI) veritabanından yararlanarak bilgileri göçmenlik ve gümrük veri
tabanı ile entegre etti.[vii]
2004 yılında SARS salgını sonrası Tayvan Hükûmeti tarafından
kurulan, operasyonel komuta noktası olarak görev yapan Afet Yönetim Merkezi’nin
bir parçası olan Ulusal Sağlık Komuta Merkezi (NHCC) aktif rol aldı.[viii]
31 Aralık 2019 tarihinde Dünya Sağlık Örgütü tarafından Wuhan’da
bilinmeyen bir nedenden dolayı zatürre bildirildiğinde, yetkililer ateş-zatürre
açısından şüpheli vakaları 26 virüs açısından taradı, Merkezî Salgın Komuta
Merkezi (CECC) etkinleştirildi ve Ulaştırma, Ekonomi, Çalışma ve Eğitim
Bakanlıklarının iş birliğini ve de koordinasyonunu sağladı.[ix]
Ulusal Sağlık Sigortası Yönetimi (NHIA) veritabanı 30 günlük
seyahat geçmişini kapsayacak şekilde genişletildi.[x]
Tayvan Yüksek Savcılar Ofisi (HPO) salgına karşı kullanılan
ürünlerin karaborsa ve fiyat yükseltilmesine karşı hapis ve para cezası
önlemlerini aldı.[xi]
Ulusal Sağlık Sigortası (NHI) sistemi üzerinden 3 bin Chungwa
Post (Tayvan resmî posta hizmeti) görevlisi, 6 bin 515 eczane ve 52 sağlık
ocağının iş birliği ile maske dağıtım ağı oluşturuldu.[xii]
Büyük veri analitiğini, koronavirüs testini, karantina ve
temas takibini izleyen Merkezî Salgın Komuta Merkezi (CECC) etkinleştirildi.[xiii]
Tayvan’da Koronavirüs vakasının ilk rastlandığı tarih olan 21
Ocak 2020 tarihinde Tayvan Hastalık Denetim Merkezi (CDC), hükûmetin kontrolü
altında 44 milyon ameliyat maskesi, 1.9 milyon N95 maskesi, bin 100 negatif
basınçlı izolasyon odası olduğunu duyurdu.[xiv]
Tayvan Hastalık Kontrol Merkezi’nin 24 saatlik
yardım hattına ek olarak, insanların virüs hakkında bilgi almalarına olanak
sağlayan sohbet bot uygulaması, HTC ve LINE teknoloji şirketleri
tarafından oluşturuldu.[xv]
Hükûmet,
salgının ilk aylarında Machine Tool & Accessory Builders Association (TMBA)
ve üreticilerle ortaklık kurarak cerrahi yüz maskeleri üretimi için yeni
makinelere yardım yaptı. Hükûmet öncülüğünde gerçekleşen bu iş birliği
stratejisi ile 25 günde 60 üretim hattı kuruldu ve Tayvan’ın üretim kapasitesi
20 milyon maskeye çıkarıldı.[xvi]
Tayvan
Hükûmeti, hastalığı önleme, endüstriyel yardım ve ekonomik teşvik için mâlî
yardım, KOBİ kredileri, istihdam yardımı ve vergi indirimleri içeren toplam 35
milyar dolarlık paketi piyasaya sundu.[xvii]
Yirmi
yıllık ekonomik büyüme deneyimi sonrasında 1980’lerde sağlık reformuna başlayan[xviii]
Tayvan, 1994’te Ulusal Sağlık Sigortası Yasası’nın kabulünün ardından, 1995
yılında Ulusal Sağlık Sigortası (NHI) modelini oluşturdu.[xix]
Tayvan Hükûmeti, vatandaşlarının yüzde 99.9’unu içeren Ulusal Sağlık Sigortası
ile salgına karşı mücadelede etkin bir rol aldı.[xx]
Global
Health Care Index verilerine göre konumlandırıldığında, dünyanın en iyi sağlık
sistemlerinden biri olan[xxi]
ve dünyada nüfusa oranla negatif basınçlı izolasyon odası sayısı olarak üçüncü sırada
bulunan Tayvan, sınırda tespit edilmiş olan semptomlu veya semptomsuz, yerli
veya yabancı tüm hastaları, masrafları tamamen hükûmete ait olacak şekilde
negatif basınç odalarında tedavi etmiştir.[xxii]
Çin
Halk Cumhuriyeti kaynaklı dezenformasyona karşı, kâr amacı gütmeyen “Taiwan
FastCheck Center” adlı servis uygulaması ile halk hızla bilgilendirilmiştir.[xxiii]
Trading
Economics verilerine göre asgarî ücretin 800 dolar olduğu Tayvan’da, hükûmet
karantinadan etkilenenlere günlük 30 dolarlık bir ödenek sağlayarak kişileri,
semptomlarını bildirmeye teşvik etmiştir.[xxiv]
Tayvan’da
671 kişiyi enfekte eden ve 84 kişiyi öldüren SARS salgını zirvedeyken Sağlık Bakanı
seçilen Chen Chien-Jen, bir sonraki salgına hazırlık kapsamında Afet Yönetim Merkezi’nin
kurulması ve koruyucu ekipman üretimin arttırılması gibi birtakım önlemlere ek
olarak, Bulaşıcı Hastalıklar Yasası’nın revize edilmesinde[xxv]
öncü rol aldı. Şu an Başkan Yardımcılığı koltuğunda oturan ve aynı zamanda
bir epidemiyolog olan Chen, SARS ile mücadeleden çıkarılan dersler ve
tecrübeler ışığında, salgına karşı mücadelede önleyici bir rol benimsedi.[xxvi]
Bulaşıcı hastalığın sürekli izlenmesi, karantinanın optimizasyonu, erken teşhis için laboratuvar imkânlarının ve sayısının arttırılması, çocuklar ve yetişkinler için halk sağlığı eğitimi, salgına dair açık ve şeffaf bilgilendirme, uluslararası iş birliğinin yanı sıra araştırma-geliştirme ve finansal rahatlama-ekonomik istikrar yöntemleri, salgına karşı mücadelede benimsenmiştir.[xxvii]
Yenilikçi İnovasyon Plânı’nın etkisi
Tayvan’ın
Koronavirüsle başarılı şekilde mücadelesinin altında, hükûmetin aldığı bu
tedbirlerin yanı sıra, tedbirleri etkin şekilde uygulayabilmede öne çıkan ve
“5+2” olarak adlandırılan “Yenilikçi İnovasyon Plânı” da önemli bir yere
sahiptir.[xxviii]
Yenilikçi
İnovasyon Plânı ile akıllı makineler ve biyotıp teknolojilerini sağlık alanında
birleştiren ada ülkesi, Tayvan merkezli Foxconn ve Quanta Computer gibi dev
teknoloji şirketlerinin dijital sağlık ve yapay zekâ çalışmalarına da ev
sahipliği yapmıştır.[xxix]
Yılda 400 bin medikal ziyaretçi alan ülke, dünyada medikal destinasyonlar
arasında ilk 10 ülke arasındadır.
Health
Care Index’te 2 yıl üst üste zirvede yer alan Tayvan, küresel sağlık ve
gelişmiş tıbbî teknolojileri ile çeşitli virüslere karşı öncü rol oynarken, ABD
ile bu alanda çok sayıda çalıştaya da ev sahipliği yapmıştır. Dünya Sağlık
Örgütü’nün (WHO) belirlediği Uluslararası Sağlık Yönetmeliklerine (IHR) uygun
çok sayıda yüksek teknolojili hastaneye de sahip olan Tayvan Hükûmeti, sağlık
altyapısı ile bu alanda önde gelen ülkelerden biri olmasına karşın, Pekin
yönetiminin jeopolitik mücadelesi sonucu Dünya Sağlık Örgütü dışında kalmıştır.[xxx]
ÇHC
politikaları karşısında Tayvan
2009-2016 yılları
arasında “gözlemci statüsü” ile örgüt içerisinde yer alan Tayvan, mevcût Başkan
Tsai Ing-Wen’in seçilmesi sonrası “Bağımsız Tayvan” politikası ile hareket etmesi
sonucunda, Çin Tayvan’ın örgütten uzaklaştırılmasına neden oldu.[xxxi]
Pekin
yönetimi Tayvan’ı anakaraya ait devletin bir parçası olarak görürken, Tayvan Hükûmeti
ise 1933 tarihli Montevideo Sözleşmesi’ni dayanak göstererek, bir devlete ait
ülke, halk, otorite, diplomatik ilişki unsurlarını Tayvan’ın sağladığını ifade
ederek bu iddiayı reddediyor.
Çin
Halk Cumhuriyeti’nin kurulduğu 1949 yılından itibaren Tayvan üzerinde fiilî ve
hukukî egemenlik tahsis edememesi de Tayvan Devleti’nin iddialarını güçlendiriyor.[xxxii]
Çin
Halk Cumhuriyeti’nin egemenlik eksenli anti-demokratik uygulamaları ile salgın
sürecinde yeniden karşı karşıya kalan Tayvanlı yetkililer, salgının ilk gününde
Wuhan’da bilinmez bir nedene bağlı zatürre vakasına dair bilgi istenildiğinde,
Dünya Sağlık Örgütü ve Çin Halk Cumhuriyeti’nden tatmin edici yanıtlar
alamamıştır.[xxxiii]
Tayvan,
bu durumda kendi önlemlerini oluşturduğunu ifade ederken, 31 Aralık 2019’da,
salgının “insandan insana bulaşıcı olduğuna” dair uyarısına da Dünya Sağlık
Örgütü’nün cevap vermediğini belirtmiştir.[xxxiv]
Dünya
Sağlık Örgütü, 14 Ocak 2020’de, Tayvan’ı iki hafta boyunca cevapsız bıraktığı
iddialarını, “virüsün insandan insana geçtiğine dair herhangi bir delilin
olmadığını” ifade etmek suretiyle yalanlamıştır.[xxxv]
Açıklamadan kısa bir süre sonra virüsün “insandan insana bulaştığı” bilgisinin
ortaya çıkması sonucu, üye devletler, Dünya Sağlık Örgütü ve Çin Halk
Cumhuriyeti’ne tepki göstermiş ve de örgütün şeffaflığını yitirdiğine, siyâsî
saiklerle hareket ettiğine vurgu yapmışlardır.
28
Şubat 2020 tarihinde yalnızca 34 onaylı vaka olmasına karşın Tayvan’ı çok
riskli ülkeler arasında gösteren Dünya Sağlık Örgütü’ne karşı soru işâretlerinin
artmasına sebep olmuştur.[xxxvi]
Salgının
farklı kıtalara yayılması ile birlikte ABD-Çin gerilimi artarken, salgında
başarılı grafik çizen ve virüse dair önceden bilgilendirmeleri ihmâl edilen
Tayvan’a karşı uluslararası arenadaki desteğini Trump yönetimi, Tayvan
Müttefikleri Uluslararası Koruma ve Geliştirme Girişimi Yasası’nı (TAIPEI)
onaylayarak net bir şekilde göstermiştir.[xxxvii]
Bu
desteğin ardından ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo, 18-19 Mayıs 2020’de
düzenlenecek 73’üncü Dünya Sağlık Örgütü Toplantısı’na “gözlemci statü” ile Tayvan’ı
davet ederken[xxxviii],
AB, Japonya ve diğer birçok ülke, Tayvan’ın katılım hedefine destek vermiştir.[xxxix]
Çin
ise Tayvan’ın örgüte gözlemci olarak davetine ilişkin öneriyi reddetmiş[xl],
örgüt hukuk danışmanı ise yaptığı açıklamada, direktörün üye devletler desteği
olmadan davet edemeyeceğini iddia etmiştir[xli].
Ancak Vatikan, daha önceki bir uygulamada örgüt tarafından davet
edilmiştir.[xlii]
Pekin yönetimi Tayvan’ın Dünya Sağlık Örgütü katılımını her fırsatta engellemeye çalışsa da, Tayvan, fiziksel yardımlarının yanı sıra telekonferans yöntemi ile deneyimlerini diğer ülkelerle paylaşmış ve hasta örneklerini veritabanlarına işlemeye devam etmiştir.[xliii]
Başkan Tsai Ing-Wen’in tam bağımsızlığa yönelik politikaları ile son yıllarda
artan anti-demokratik uygulamalar, jeopolitik ve siyâsî mücadelelerden dolayı
Pekin’in iddialarına şüpheli yaklaşmayı seçen Tayvan[xliv],
SARS deneyimi ve salgın yönetiminde kullandığı çevik yönetişim modeli ile
virüse karşı mücadelesinde başarılı olurken, süreci yanlış verilerle yöneten
Dünya Sağlık Örgütü ve Pekin’in ilişkisi ise sorgulanır hâle gelmiştir.
Örgütün yüzde 14.67 ile en büyük finansörü olan ABD, örgütün tüm ülkeleri kapsayacak sağlık politikalarından uzaklaştığını ifade ederek örgütten ayrılma kararı almıştır. Uzmanlar geçmişte bazı ülkelerin Çin Halk Cumhuriyeti ile ticârî-diplomatik ilişkilerini korumak için, Pekin’in uluslararası hukuka aykırı uygulamalarını göz ardı etse de bu hesaplamanın Covid-19 ile değiştiğini belirtmiş, Prof. Shelley Rigger’in deyimiyle, “Çin yönetimi, diğer ülkelere vatandaşlarının sağlığı ile Pekin’in siyâsî saiklerinin değiş-tokuşunu” teklif etmiştir.[xlv] Dünya Sağlık Örgütü de salgın süresince küresel amaçları göz ardı etmiş, “Çin Halk Cumhuriyeti’nin ulusal çıkar eksenli Tayvan politikası”na göre hareket etmiştir.
Başarısını devlet, özel sektör, sivil toplum kuruluşları, teknoloji, aktivizm ve sivil katılımın kombinasyonundan alan Tayvan, insan odaklı endüstriyel ve teknolojik yenilikleri ile distopik teknolojik geleceklere karşı mücadelede umut vaat eden ve örnek alınması gereken bir model oluşturmuştur.
Sonuç
Dijital
sağlık, yapay zekâ, büyük veri, biyotıp uygulamalarını “Endüstriyel İnovasyon
Plânı” ile birleştiren ada ülkesi, plâtform dışı kalmasına rağmen deneyimlerini
ve verilerini diğer ülkeler ile paylaşmaya devam ederken, salgın süresince bu
alanda bir rol model, kendine yetebilir bir ülke profili sunmuştur.
Başarısını
devlet, özel sektör, sivil toplum kuruluşları, teknoloji, aktivizm ve sivil
katılımın kombinasyonundan alan Tayvan, insan odaklı endüstriyel ve teknolojik
yenilikleri ile distopik teknolojik geleceklere karşı mücadelede umut vaat eden
ve örnek alınması gereken bir model oluşturmuştur.
Buna karşın
sağlık alanında en büyük “küresel örgüt” olan Dünya Sağlık Örgütü’nün, Tayvan’ın
salgının ilk Eznından itibaren vurguladığı “Tayvan yardım edebilir”
(#TaiwanCanHelp) sloganını[xlvi] göz
ardı edip de “yalnız bir ülkeye ait ulusal çıkarların belirleyici olduğu
politikalarla” hareket etmesi, örgütün meşruiyetini de sorgulanır hâle
getirmiştir.
Son söz
olarak şunu belirtmeliyiz ki; salgın şu âna kadar milyonlarca kişiyi enfekte
edip yüz binlerce kişinin ölümü ile dünyayı etkisi altına almaya devam ederken,
örgütler ve devletler özellikle afet dönemlerinde el birliği ile “dünya ve
insan odaklı rasyonel temalar” üzerinden hareket edip “ulusal çıkarları” göz
ardı etmelidirler. Aksi takdirde, meşruiyetini yitiren örgütlerle birlikte
teknolojik yenilikler, ancak distopik geleceklerin ve kutuplaşmaların mimarı
olacaktır.
[i] ‘‘CECC confirms 1
more imported Covid-19 case; man develops after returning to Taiwan from Nepal’’
, Taiwan Center for Disease Control , 7 Eylül 2020
https://www.cdc.gov.tw/En/Bulletin/Detail/CQFpbFDFqP7mcdWhMG60A?typeid=158
[ii] Wang Shu fen- Ko
Lin ‘‘Foreign visitors to Taiwan up %7 in 2019’’, Focus Taiwan, 1 Haziran 2020
https://focustaiwan.tw/society/202001060014
[iii] Yun Ching
Tseng-Yan Tzong Cheng-Chun Hsuan Sung, ‘‘Taiwan’s experience with Covid-19, and
aid to the Pacific’’, Development Policy Centre, 7 Mayıs 2020
https://devpolicy.org/taiwans-experience-with-covid-19-and-aid-to-the-pacific-20200507-1/
[iv] Tsai Ing-Wen, ‘‘President
of Taiwan: How my country prevented a major outbreak of Covid-19’’ Time, 16
Nisan 2020
https://time.com/collection/finding-hope-coronavirus-pandemic/5820596/taiwan-coronavirus-lessons/
[v] Mark Manantan, ‘‘Agile
governance crushing Covid-19: Taiwan and South Korea’’, The Diplomat, 22 Mayıs
2020
https://thediplomat.com/2020/05/agile-governance-crushing-covid-19-taiwan-and-south-korea/
[vi] Riyaz ul Khaliq, ‘‘Taiwan’s
SARS experience helped it beat Covid-19’’ , Anadolu Ajansı, 6 Mayıs 2020
https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/-taiwan-s-sars-experience-helped-it-beat-covid-19-/1830547
[vii] C.Jason
Wang-Chung Y. Ng-Robert H. Brook ‘‘Response to Covid-19 in Taiwan’’ , The
Journal of the American Medical Assoscation
[viii] ‘‘NHCC’’, Taiwan
Center for Disease Control
https://www.cdc.gov.tw/En/Category/MPage/gL7-bARtHyNdrDq882pJ9Q
[ix] ‘‘NHCC’’, Taiwan
Center for Disease Control
[x]Wang CJ, Ng CY,
Brook RH. Response to COVID-19 in Taiwan: big data analytics, new technology,
and proactive testing. JAMA. Ek Tablo 3/6
[xi] Wang CJ, Ng CY,
Brook RH. Response to COVID-19 in Taiwan: big data analytics, new technology,
and proactive testing. JAMA. Ek Tablo 4/6
[xii] Wang CJ, Ng CY,
Brook RH. Response to COVID-19 in Taiwan: big data analytics, new technology,
and proactive testing. JAMA. Ek Tablo 5/6
[xiii] ‘‘What
coronavirus success of Taiwan and Iceland has in common’’ , The Conversation ,
29 Haziran 2020 https://theconversation.com/what-coronavirus-success-of-taiwan-and-iceland-has-in-common-140455
[xiv] C.Jason
Wang-Chung Y. Ng-Robert H. Brook ‘‘Response to Covid-19 in Taiwan’’ , The
Journal of the American Medical Assoscation
[xv] ‘‘What
coronavirus success of Taiwan and Iceland has in common’’ , The Conversation ,
29 Haziran 2020
https://theconversation.com/what-coronavirus-success-of-taiwan-and-iceland-has-in-common-140455
[xvi] ‘‘What
coronavirus success of Taiwan and Iceland has in common’’ , The Conversation ,
29 Haziran 2020 https://theconversation.com/what-coronavirus-success-of-taiwan-and-iceland-has-in-common-140455
[xvii]
https://english.ey.gov.tw/News3/9E5540D592A5FECD/09d1d995-fe7f-45b8-89ee-6a42d279a280
[xviii] Reid, T.R.
(2008). "FRONTLINE: Sick Around the World". Public Broadcasting
Service.
[xix] Han, Cheung
"Taiwan in Time: Saying no to universal healthcare", Taipei Times,
(14 Temmuz 2019)
[xx]https://www.nhi.gov.tw/Resource/webdata/21717_1_UnversalHealthCoverage-2.pdf
[xxi] ‘‘Healt Care
Index by country in 2020 mid-year’’
https://www.numbeo.com/health-care/rankings_by_country.jsp
[xxii] ‘‘Coronavirus-The
situation in Taiwan
https://www.flandersinvestmentandtrade.com/export/nieuws/coronavirus-%E2%80%93-situation-taiwan
[xxiii] ‘‘How has Taiwan
kept its coronavirus infection rate so low?’’, Deutsche Welle
https://www.dw.com/en/taiwan-coronavirus/a-52724523
[xxiv] ‘‘How has Taiwan
kept its coronavirus infection rate so low?’’, Deutsche Welle
https://www.dw.com/en/taiwan-coronavirus/a-52724523
[xxv]
https://law.moj.gov.tw/ENG/LawClass/LawAll.aspx?pcode=L0050001
[xxvi] Javier C. Hernandez-Chris Horton ‘‘Taiwan’s
weapons against coronavirus: An epidemiologist as Vice President’’, The New
York Times, 21 Mayıs 2020
https://www.nytimes.com/2020/05/09/world/asia/taiwan-vice-president-coronavirus.html
[xxvii] ‘‘Inside Taiwan’s
response to Covid-19’’, JHU Office to external affairs ,
https://www.jhsph.edu/covid-19/news-and-events/events/_documents/2020-04-24-inside-taiwanas-response-to-covid-19-transcript.pdf
[xxviii] ‘‘Five plus two’’
innovative industries plan’’, Executive Yuan, 30 Mart 2018
https://english.ey.gov.tw/News3/9E5540D592A5FECD/c9e63678-1c18-4674-b35f-298f9ba7a2bd
[xxix] Evan E.
Fagenbaum-Jeremy Smith, ‘‘How Taiwan can turn coronavirus victory into economic
success’’ , Foreign Policy , 1 Haziran 2020
https://foreignpolicy.com/2020/06/01/taiwan-coronavirus-pandemic-china-economy-technology/
[xxx] ‘‘The Taiwanese
medtech transforming healthcare’’ , BBB Future
http://www.bbc.com/storyworks/future/transforming-taiwan/the-taiwanese-medtech-transforming-healthcare?fbclid=IwAR3eFXctNHfezRgFKwCowcCeNsB4JLEDSezLwx-JAKE0uAskK3IaTA2jYzc
[xxxi] Jenny Lei Ravelo
, ‘‘Politics and health clash as Taiwan’s bid for observer status falls at WHA’’
, Devex , 22 Mayıs 2018
https://www.devex.com/news/politics-and-health-clash-as-taiwan-s-bid-for-observer-status-falls-at-wha-92806
[xxxii] ‘‘Uluslararası
hukuk açısından Tayvan’ın Konumu’’, SASAM
http://sahipkiran.org/2018/08/15/tayvan/
[xxxiii] Lousie Watt, ‘‘Taiwan
says it tried to warn the world about coronavirus. Here’s what it really knew
and when’’, Time, 19 Mayıs 2020
https://time.com/5826025/taiwan-who-trump-coronavirus-covid19/
[xxxiv] Hilton Yip,
“Research Finds Huge Impact of Interventions on Spread of Covid-19”, Hong Kong
Free Press, 12 Nisan 2020.
[xxxv] World Health
Organization, Twitter, 14 Ocak 2020, https://twitter. com/whostatus/1217043229427761152?lang=en,
(Erişim tarihi: 9 Eylül 2020)
[xxxvi] Stanley Kao, ‘‘Taiwan
wants to help fight the coronavirus. Who won’t let it.’’ Foreign Policy , 28
Şubat 2020
https://foreignpolicy.com/2020/02/28/taiwan-who-coronavirus-china-international-organizations/
[xxxvii] Mike Gallagher, ‘‘It’s
time to stand with Taiwan’’, National Review, 11 Mayıs 2020
https://www.nationalreview.com/2020/05/taiwan-deserves-united-states-support/
[xxxviii] Nick Aspinwall,
“Pompeo Urges Tedros to Invite Taiwan to WHA as More Countries Join Campaign”,
The Diplomat, 8 Mayıs 2020
[xxxix] Saira Asher, ‘‘Coronavirus: Why Taiwan
won’t have a seat at the virus talks’’, BBC News 17 Mayıs 2020 https://www.bbc.com/news/world-asia-52661181
[xl] “China Opposes
Countries Proposing Observer Status for the Taiwan Region”, CGTN, 14 Mayıs
2020, https://news.cgtn.com/news/2020-05-
14/China-opposes-countries-proposing-observer-status-for-Taiwan-region-QudQZtsjSg/index.html
[xli] “WHO Says has ‘No
Mandate’ to Invite Taiwan to Assembly Meeting”, Reuters, 11 Mayıs 2020.
[xlii] The Editorial
Board, “The WHO and Taiwan”, The Wall Street Journal, 8 Mayıs 2020
[xliii] ‘‘How has Taiwan
kept its coronavirus infection rate so low?’’, Deutsche Welle https://www.dw.com/en/taiwan-coronavirus/a-52724523
[xliv] Lanhee
Chen, ‘‘US
has a lot to learn from Taiwan’s Covid fight’’, CNN, 10 Temmuz 2020
https://edition.cnn.com/2020/07/10/opinions/taiwan-covid-19-lesson-united-states-chen/index.html
[xlv] Saira Asher, ‘‘Coronavirus: Why Taiwan
won’t have a seat at the virus talks’’, BBC News 17 Mayıs 2020 https://www.bbc.com/news/world-asia-52661181
[xlvi] ‘‘Taiwan can help, and Taiwan is helping!’’, Ministry of Foreign Affairs https://www.mofa.gov.tw/en/cp.aspx?n=AF70B0F54FFB164B