ASLINDA kimsenin pek de
tercih etmeyeceği soğuk bir Aralık ayında, bizim için anavatandan farksız olan
ve kendimizi hiç de yabancı hissetmeyeceğimiz Bosna-Hersek’e bir çalışma gezisi
yaptık. Ekibimizdeki akademisyen, yazar ve araştırmacı arkadaşlar ülkenin adeta
bir röntgenini çekmek için birçok görüşme yaptı ve bu dergide çok önemli
makaleler yayınladı. Ben ise, bir Evliya Çelebi muhibbi olarak her gittiğim
yere ilk önce onun gözüyle bakmaya çalışır, imkân nispetinde onun izinden
yürürüm. Dolayısıyla Bosna-Hersek’te geçirdiğimiz dokuz günlük süre zarfında
gezdiğimiz şehirleri Çelebi’nin Seyahatname’sinden okuyarak gözlemlemeye
çalıştım.
Üşenmedim,
Çelebi’nin iki defa geldiği ülke topraklarıyla ilgili anlattıklarını bugün
görebildiğim şekliyle karşılaştırarak not etmeye çalıştım. Lakin tüm ülkenin
şehrengizi onlarca sayfa tutmaya başlayınca, bu işin bir dergi içerisinde
sınırlı sayfa sayısı ile yapılamayacağını anladım. Netice itibariyle yazıyı,
Çelebi’nin gezdiği Srebrenitsa, Saraybosna, Travnik, Banyaluka, Vişegrad, Foça,
Blagay, Poçitel, Mostar ve diğer şehirler içerisinden ülkenin başkenti olan Saraybosna’yla
sınırlandırdım.
Evliya
Çelebi kimdir?
Evliya
Çelebi’nin hayatı ile ilgili tafsilatlı bilgilere sahip değiliz. Gerçek adının “Evliya”
olup olmadığı, nerede ve ne zaman öldüğü veya mezarının bulunduğu yer hâlâ
tartışılan konulardır. Yaşamı ile ilgili elimizdeki sınırlı bilgileri
Seyahatname’sinden öğrenmekteyiz. Buna göre 25 Mart 1611’de (Hicrî 10 Muharrem
1020), İstanbul Unkapanı’nda dünyaya gelen Çelebi (ölümü 1684-?-), aslen
Kütahyalı olup, soyu kendi ifadesine göre Hoca Ahmed Yesevî’ye dayanır. Babası
saray kuyumcubaşısı Derviş Mehmed Zıllî, annesi ise daha sonra en büyük hamisi
olacak olan, sadrazamlık da yapmış Melek Ahmet Paşa’nın akrabası, saraydan
çıkma bir hanımdır.
Başta
babası olmak üzere birçok hocadan ders alıp hafızlık da yapan Evliya’nın
eğitimde vardığı son nokta saraya ayak basmasıyla gerçekleşir. 5 Mart 1636
yılının Kadir Gecesi’nde, Ayasofya Camii’nde yapılan törende müezzinlik yapar
ve kendi anlatımına göre sesi çok beğenilerek Padişah’ın huzuruna davet edilir.
Bizzat Padişah tarafından hasodabaşına teslim edilerek saraydaki eğitim hayatı
başlar. Burada musiki, hat, Arapça ve Kur’an tilaveti konusunda dersler alır.
Hoş sohbeti, derin bir musiki ve genel kültüre sahip olması Sultan IV. Murad’a
nedim olarak hizmet etmesini de sağlamıştır.
Bir
kutlu rüya
Evliya
Çelebi, içerisinde büyük bir seyahat arzusu olduğunu, özellikle evlerine gelen
ve sohbetlerine katıldığı mühim zatlardan dinlediği hikâyelerle bu isteğinin
katbekat arttığını ve her an seyahat arzusuyla dualar ettiğini söyler. Seyahate
başlamasını ise gördüğü bir rüyaya atfeder. Buna göre Evliya Çelebi bir gece
kendini, bugün Eminönü’nde bulunan ve birkaç yıl önce restore edilen Ahi Çelebi
Camii’nde görür. Sabah namazı sırasında caminin içinde, başta Peygamber
Efendimiz Hz. Muhammed (s.a.v.) olmak üzere diğer peygamberler, sahabeler,
evliyalar ve âlimler bulunmaktadır.
Sa’d
b. Ebi Vakkas, Evliya’yı yanına alır ve camideki herkesi tek tek tanıtır. Neden
burada olduklarını anlattıktan sonra Çelebi’ye müezzinlik yapmasını ve daha
sonra Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) elini öperek ondan şefaat dilemesini
salık verir.
Güzel
bir şekilde müezzinlik yapan Evliya’yı Sa’d b. Ebi Vakkas kolundan tutup Hz.
Muhammed’in (s.a.v.) huzuruna getirerek tanıtır. Bu sırada Evliya, “Şefaat ya Resulallah!”
diyeceğine heyecandan “Seyahat ya Resulullah!” deyiverir. Peygamber Efendimiz (s.a.v.)
de tebessüm ederek, “Allah’ım! Şefaati, seyahati ve ziyareti sağlık ve
selametle kolaylaştır” diyerek Evliya’ya dua eder.
Peygamber
Efendimiz’in (s.a.v.) duasını yorumlattığı Kasımpaşa Mevlevihanesi Şeyhi
Abdullah Dede, Evliya’ya kitaplar hediye ederek seyahate İstanbul’dan
başlamasını söyler. Böylece Evliya Çelebi’nin elli yıla yakın seyahat macerası
başlamış olur.
Seyahatname
Evliya
Çelebi, Osmanlı coğrafyasını bir baştan diğer başa gezer. Bununla da yetinmez,
devletin sınırları dışına da çıkar. Doğuda İran’ı, batıda Orta Avrupa’yı gezer.
Kuzeyde Azak Denizi’nin üstünü, oradan Kafkasları kat eder. Güneyde Nil nehrini
takip ederek Sudan ve Habeşistan dolaylarına gider. Seyahatname’de Amsterdam’a
kadar gittiğini söylese de bu ifade ilim adamlarınca şüpheli bulunur.
Bu
süreçte yüzlerce şehri gezer, savaşlara katılır, ölüm tehlikeleri atlatır.
Gezdiği yerlerin, şehirlerin, kasabaların idarî yapılarını, halkın gelenek
göreneklerini, bölgede yetişen mahsulleri, toplumun yaşayış tarzını
öğrenebildiği kadarıyla en ince ayrıntısıyla aktarır.
Evliya
Çelebi, kat ettiği bu inanılmaz coğrafya için kendisine sponsorlar da bulmuştur.
Nitekim yaptığı seyahatlerin çoğunu bir şekilde devlet görevlisi olarak
gerçekleştirir. Başta akrabası olan Sadrazam Melek Ahmed Paşa olmak üzere
birçok vali, vezir ve paşanın himayesinde ve onların verdiği görevleri icra
etmek üzere seyahat eder. Bu resmî görevleri icra ederken bir yandan da Seyahatname’sini
yazar. Bu görevler ulaklık, vergi kayıtları
tutan bir maliyeci, dini bilgisinin yeterliliği dolayısıyla vakıf denetçisi,
maiyetinde olduğu bürokratlara nedimlik yahut bazen de ganimet mallarına
refakatçiliktir.
Tamamı
10 cilt olan Seyahatname, sadece Anadolu ve İslam coğrafyası için değil, başta
Balkanlar, Doğu Avrupa, Kafkaslar ve Kuzey Afrika için de çok önemli bir
eserdir. Bu bölgelerin 17. yüzyıl sosyokültürel tarihleri yazılırken
Seyahatname’den yararlanmamak büyük bir eksiklik olur.
Hiç
şüphe yok ki Seyahatname, sadece İslam dünyasında değil, tüm dünya için eşi olmayan
büyüklükte bir eserdir. İlim adamlarının ortak kanaati, bu zamana kadar bu
derece mufassal bir seyahatnamenin yazılmadığıdır.
Çelebi’nin
dönemine kadar Bosna
Bosna’ya
yapılan ilk ciddi Osmanlı akınları, 1392 yılında Üsküp’ün alınmasından sonra
başlamıştır. Nihayetinde 1463 yılında fetih müyesser olup burada Osmanlı
sancağı Minnetoğlu Mehmed’in beyliğinde kuruldu. Uzun süre sancak olarak idare
edilen Bosna, Rumeli Beylerbeyliği’ne bağlı olup askerî açıdan önemli bir bölge
vasfını taşıyordu.
Kanuni
Sultan Süleyman zamanında yapılan fetihlerle sancağın sınırları genişlemiş,
1528’de Mohaç Zaferi’nin ardından kuzeydeki eyalet Banyaluka ve Orta Bosna
bölgesindeki Yayçe de fethedilen topraklar arasına katılmıştır. Özellikle bugün
Saraybosna’da her adımınızı attığınızda bir vakıf eseri ile karşılaştığımız
şehrin meydanındaki cami ve etrafındaki külliyenin bânisi Gazi Hüsrev Bey’in bu
fütuhattaki gayreti çok büyüktür.
Sancağın
merkezi önceleri Saraybosna iken, fütuhatın daha kuzeye doğru devam edeceğinin
bir göstergesi olarak Banyaluka’ya taşınmıştır. Nitekim ilerleyen zamanlarda
Sokullu Mehmet Paşa’nın ailesine mensup olan Ferhat Paşa döneminde Avrupa’daki
fetih harekâtlarındaki askerî ve stratejik önemi sebebiyle Bosna sancak
statüsünden 1580 yılında eyalet pozisyonuna geçirilmiştir.
Evliya
Çelebi, Bosna’ya geldiğinde Bosna’nın idarî yapısından da bahseder. Büyük bir
eyalet olarak adlandırılan bölge, “üç tuğlu bir vezir” tarafından idare
edilmekte olup, bölgenin Saray, Kilis, Hersek, İzvornik, Pojega, Rahoviçse,
Zaçne ve Kırka sancaklarından oluştuğunu söyler -devrin diğer kaynaklarında “Rahoviçe”
değil de Bihke’nin (Bihaç) sancak olduğu yazılıdır-.
Ayrıca
Bosna eyaletinde zeamet ve tımar sahiplerinin cebelüleri ile birlikte 10 bin,
paşanın da 3 bin askeri bulunur. Eyalette toplam olarak 173 parça kale olup, bu
kalelerde 12 bin kul vardır. Bu yüzyılda Bosna eyaleti en geniş şekli ile
kuzeyde Drava nehri, güneyde bazı Dalmaçya şehirleri hariç Adriyatik Denizi,
doğuda Drina nehri, güneydoğuda İbre nehri ve batıda da Lika’nın biraz
ilerisine kadar uzanıyordu.
26
Nisan 1660’da Edirne şehrinden Serdar-ı Ekrem Ali Paşa ile Erdel bölgesindeki -bugünkü
Romanya’nın kuzeybatısında- Bihor ilinin merkezi Oredea -eski adıyla “Varat”-
şehrinin fethi için yollanan ordu ile birlikte yola çıkar. Çetin bir savaştan
sonra Varat Kalesi’nin düşmesi ile fetihnameler hazırlanır. “Çelebi”mize de
müjdeli haberi Bosna vilayetine bildirmek görevi düşer.
Evliya
Çelebi 1660 yılında buradan yola çıkar. Belgrad üzerinden Drina nehri gemi ile
geçilerek Srebrenitsa’ya varılır. Buradan Ravna yaylağı adlı bir bölgeden Saray
şehrine ulaşır.
“Zenginlik
şehri, yani Saray Kalesi’nin özellikleri” başlığıyla şehrengizine başlayan
Evliya, kısa bir tarihî malumat vererek Sultan Fatih’in bölgeyi nasıl
fethettiğini anlatır. Şehrin isminin, Hünkâr Camii’nin yanında inşa edilen
saraydan mülhem “Saray” kelimesi ile şehrin içerisinden geçen nehrin adından
mütevellit “Bosna” kelimelerinin birleştirilerek “Bosnasarayı” olduğunu söyler.
Kalenin İslam olmadan önceki adının ise Sırp dilinde “taşlı yer” manasına gelen
“Mokraha” olduğunu da ekler.
Çelebi,
her zaman yaptığı gibi şehrin halkının özelliklerinden de bahseder. 354 yıl
önceki tespitleri neyse, elhak bugün de aynıdır: “Halkı pâk, inançlı, mü’min ve muvahhid, dindar, dedi-kodu ve hileden
uzak kimselerdir. Bütün küçüğü büyüğü, zengini yoksulu gayet musallîdirler.
Hatta çarşı pazarda akçe sayarken ezan işittikleri gibi ‘Lebbeyk Allahüm’ deyip
akçeyi meydanda bırakıp dükkânlarını kapamadan bölük bölük camiye giderler.”
Bosna insanı, gerek Yugoslavya dönemi komünizminin din üzerindeki etkisi, gerek Avrupa’nın ortasında yaşamaktan kaynaklanan Batılılaşma temayülleri nedeniyle yoğun bir dünyevileşme saldırısına maruz kalsa da vakit namazlarındaki camilerin doluluk oranıyla hayli şaşırtıcıdır. Öyle ya, “Ve Tanrı sayısız elçi yollamış insanlara, mabetler her devirde boş kalmış” sözü gerçekliğini korurken, Bosna insanının camileri boş bırakmaması takdir edilesi bir durumdur.
Evliya’nın camiler içerisinde en çok yer ayırdığı bina ise tabiî ki Saraybosna’nın en önemli vakıf eseri olan Gazi Hüsrev Bey Camii’dir.
Evliya Çelebi şehirde yer alan bazı
tılsımlardan söz ederken Peygamber Efendimiz’in doğduğunda dünyada meydana
gelen sıradışı hadiselerden birinin de burada yaşandığını söylüyor. Kisra
Sarayı gibi Saraybosna’da da Milya adlı bir kilisenin kubbesi yıkılmış ve
şehrin tılsımları kaybolmuştur. Sadece şehirde fare ve sıçan gibi hayvanların çoğalamaması
ile ilgili tılsımın yok olmadığını, dolayısıyla kediye de kentte pek
rastlanmadığını belirtir. Halkın da bu yüzden kediye, zararlı hayvanları
yakalaması için yemek vermediğini söyler. Gerçekten de günlerce Saraybosna’da
dolaştığımızı, ancak birkaç kediden fazlasını görmediğimizi söylesek abartmış
olmayız.
Evliya’mız daha sonra, bugün Beyaz Tabya mevkii olarak adlandırılan ve şehri tepeden gören noktada yer alan kaleyi anlatır. Buradaki Sultan Fatih Camii önemlidir. Eğitimini Türkiye’de tamamlamış ve Bosna’nın tanınmış arkeologlarından olan Adnan Muftareviç’in öncülüğünde, günümüze ulaşamamış ama kaynak olarak sadece Evliya Çelebi’nin bahsettiği kale içerisindeki Fatih Mehmet Han Camii’nin Seyahatname kullanılarak izlerinin bulunmuş olması, bu eserin bizim tarihî mirasımız açısından ne kadar önemli olduğunun bir göstergesidir.
Saraybosna
şehri Bosna eyaletinin merkez sancağıydı ve 1660 yılında 104 mahallesi
bulunmaktaydı. Büyük bir çoğunluğu Müslüman olan şehirde 10 mahalle Sırp,
Bulgar, Eflak ve Latin halklarından oluşurken, 2 mahalle ise Yahudilerden
müteşekkildir. Kalan kısmın tamamı Müslüman’dır. Çelebi’ye göre bu tarihte
şehirde 17 bin hane bulunmaktadır.
Bugün
çok az sayıda kalan tarihî camilerin o dönemdeki sayısı 170’dir. Bunlardan
77’sinde Cuma kılınırken diğerleri mescit hüviyetindedir.[i]
Şehrin ortasında, haziresiyle birlikte halen varlığını koruyan ve ibadete açık
olan Ferhat Paşa Camii’nin kurşun ile örtülü olduğunu söyler ve kapısındaki
tarih düşürülmüş kitabesini yazar.
Evliya’nın
camiler içerisinde en çok yer ayırdığı bina ise tabiî ki Saraybosna’nın en
önemli vakıf eseri olan Gazi Hüsrev Bey Camii’dir. Caminin vakıflarının çok ve
cemaatinin de kalabalık olması nedeniyle bilhassa dikkat çekilmiş ve
Saraybosna’nın şiddetli kışında imaret kazanları gibi büyük kazanlarla sular
kaynatılıp bütün musluklarından selsebil gibi sıcak sular akıtılıp bütün
cemaatin ondan abdest tazeleyerek ibadet ettikçe hayrat sahibi Hüsrev Paşa’ya
hayır dualar edildiğini yazar. Gerçekten de Gazi Hüsrev Bey Camii vakıf olarak
en güçlü eserdir ve abdest alınan yerde insanların kurulanması için sürekli kâğıt
havlu taşıyan görevliler bugün dahi dikkat çekerler.
Bundan
başka, Ali Paşa Camii ve bugün yerinde olmayan İsa Paşa Camii de Çelebi’nin ismini zikrettiği
mescitlerdendir. Restorasyonu devam eden Hünkâr Camii’ni ise camilerin en
büyüğü olarak nitelendirir. Ayrıca mescitler içerisinde, Hünkâr Köprüsü başında
bulunan ve bugün mevcut olmayan Hacı Osman Mescidi’nin en kalabalık cemaate
sahip olduğunu söyler. Gazi Hüsrev Bey Külliyesi’nin bir parçası olan ve bugün
müzeye dönüştürülen medreseninse kitabesini okuyarak not eder.
Çelebi’ye
göre şehirde, bu tarihte 180 sıbyan mektebi, 8 darulkurra, 10 darülhadis, 47
tekke, 110’un üstünde çeşme, 700 su kuyusu, 3 kervansaray, 23 han, 5 hamam, 7
imaret, 176 su değirmeni ve 7 köprü vardır. Bugün bunların kaçının ayakta,
kaçınınsa yok olduğunu tespit etmek aylar alır sanırım.
“Saray
şehri sudan ibarettir…”
Bosna-Hersek’in
hiç şüphesiz en önemli özelliklerinden biri de ülkenin birçok yerinden büyük
nehirlerin geçmesidir. Doğu sınırında Drina, kuzeyde Sava, ülkenin batı
sınırında bulunan ve Adriyatik’e dökülen Una, Mostar Köprüsü’nün üzerine
yapıldığı Neretva ve de Ilıca bölgesinden geçen Bosna nehirleri bunların en
önemlileridir.
Çelebi’miz,
Saraybosna’yı ikiye bölen Milaçka nehri ile başlar söze. Ab-ı hayat nehirleri
olarak adlandırdığı bu suları Karadeniz’e kadar bağlar ve oradan da İstanbul’a
iliştirmeyi ihmal etmez. Bu durum, merhum şairimiz Yahya Kemal’in “Üsküp ki Şar
dağında devamıydı Bursa’nın” dizesindeki Anadolu-Balkan bağının Çelebi’mizce
nesir halindeki ifadesidir.
“Bir
tuhaf, acayip ve garip seyirlik”
Gittiği
yerlerdeki ilginç hadiseleri Seyahatname’sine not etmeyi ihmal etmeyen Evliya
Çelebi, Milaçka nehri üzerinde yapılan odun taşıma faaliyetini de anlatır.
Nehrin başındaki ormanlardan odun kesen oduncular bu dağlardaki uzun boylu
ağaçları kestikten sonra, herkes kestiği odunlara kendisine ait bir işaret
koyarak nehre atar. Suyun üzerinden yüzdürülerek Saraybosna’ya Hünkâr Köprüsü
yanındaki bir bende kadar gelen odunlar, burada sahipleri tarafından atılan
çentiklere göre tespit edilir ve iple bağlanarak “evlerinde yakıp zevk etmek”
için hanelere götürülürler.
Meydan
eri erkeklerin, kadın ve kızların isimleri ve kıyafetleri
Çelebi
Saraybosna’daki erkek isimlerinden halk arasında Mehemmed’e Maho, Ahmet’e Ahmo,
Şaban’a Şabo, İbrahim’e İbro, Zülfikar’a Zuko, Hasan’a Haso, Ali’ye Alo
dendiğini, kadınların yaygın olarak Saliha, Sabiha, Raziye, Marzıye, Meryem,
Hüma, Nadire veya Ümmühan gibi isimler aldıklarını söyler. Bugün artık modern
bir hayat yaşayan Bosnalılardan bu ifadeleri duymak zor. Belki kırsal kesimdeki
geleneksel aileler birbirlerine hâlâ böyle sesleniyorlardır.
Evliya’mız
şehrin insanlarının ne giydiklerini de ayrıntılı olarak yazar. Buna göre zengin
erkekler, saya çuka ferace ile saya kontoş ve samur kürk giyerler. Kış
günlerinde Bosna’nın kırmızı tilki nâfesi kürkü ile atlas kaftan giyerler.
Ayakkabıları hepten sarı olup, sarık olarak baştanbaşa hünkârî ve hezarî
yaldızlı tülbent sarınırlar. Orta halli Boşnaklar ise “iskerled çukalar giyip,
kubadi pabuçlar ile salınıp kış günlerinde Dobra-Venedik’in siyah makbul kuzu
kürkünü giyerler”.
Kadınların
edebinden çokça bahseden Evliya, onlar hakkında “genellikle kadın kısmı Rabia-i
Adeviyye mertebesinde perde ehli, güzellik sahibi” ifadelerini kullanır.
Boşnak
değil, Bosnevî
Bugün
Bosna-Hersek’teki Müslümanlara “Boşnak” deriz. Lakin Çelebi, o dönemde bu
ifadenin pek hoş karşılanmadığını söyler: “Bosgak, ‘sağır kaf’ ile ‘dev
keferesi’ demektir, ama bu diyar halkına ‘Bosnevî’ dersen sevinirler.”
“De
yıldırıma gorom dahi snig, kara savuga zima”
Çelebi,
her zaman yaptığı gibi gittiği yerlerde kendisini asgarî idare edebilecek o
dile ait küçük bir sözlük oluşturur. Bunun yanında Saraybosna’daki nazik ve arif
yazarların Farsça dilindeki Şahidî kitabına nazire olarak Boşnakça üzerine
manzum bir sözlük hazırladıklarını söyler ve bu lügatten kısa örnekler verir.
Gayet eğlenceli olan bu şiirden kısa bir parçayı da biz buraya aktaralım:
“Boğ
tanrı yedno birdir hem yedino vahdetî/ Duşe candır çoyik adem dirliğidir jiveti/
Hem ferişte angil oldu göklere de nebesa/ Ray cennet ray-nike oldu demek
cennetî/ Moma kızdır prah tozdur tırağ izdir put yol/ Viseko yüksek nizeko
alçak u hem nizeti…”
Çelebi Bosnasarayı/Saraybosna şehrengizini şehrin ziyaret yerlerini anlatarak tamamlar. Buradan da hâmisi Sadrazam Melek Ahmed Paşa’nın yanına, bugünkü adıyla Livno olan ve Travnik’e bağlı Hilevne (İhlevne) kasabasına doğru yola çıkar.
Son
söz yerine
Evliya
Çelebi, uzun dönemler akademik anlamda ciddiye alınacak bir yazar olarak
görülmedi. Oysa başta Hammer gibi Batılı tarihçiler Çelebi’deki hazineyi
erkenden keşfetmiş ve çalışmalarında ondan alabildiğince yararlanmışlardır.
Seyahatname, birçok şehir için bir envanter hüviyetindedir. Bugün artık izi
dahi kalmamış birçok tarihî yapı, kültür ve ananeyi bu büyük eserde bulmak
mümkündür.
Saraybosna
ya da eski ifadesiyle Bosnasarayı her haliyle bir Osmanlı kentidir. Seyahatname
okunarak şehir gezildiğinde, Evliya size, o yüzyıla götürebilecek kadar etkili
üslubuyla adeta tayy-i zaman ve tayy-i mekân yaptırır.
Bugün tüm tahribatlara rağmen eski dokusunu muhafaza etmekte olan