Demir için ateş neyse, Bosna için savaş o: Kutsal Bosna Savaşı

Bosna’da sadece Boşnaklar yaşamıyordu; bidayette federatif yapının adı bile sadece Bosna değil, “Bosna-Hersek”ti. Ülkeyi biçimlendirenler Karadağlılara Hersek bölgesini verirlerken, Sırp ve Hırvatlara da birer bölüm ayırdılar. Oysa pekâlâ bu üç bölgeyi yanlarındaki ana gövdelere dâhil edebilirlerdi, etmediler.

YOLUMUZ düştü ve o coğrafyaya gitmek nasip oldu. O zamanki adı Yugoslavya’ydı henüz, lime lime olmamıştı ülke, hatta “parçalı bohça”yı bir arada tutan “maharetli bohçacı” General Tito hayattaydı, lakin yaşlanmıştı. Yaşlı önderin ölümünü bekliyordu her federal bölge ve içten içe tüm Yugoslavya, ondan sonranın ince hesabını yapıyordu. Cumhuriyet halklarının aralarında anlaşarak İkinci Cihan Harbi sonrasında toprağa gömdükleri baltalarını çıkarmış olan fanatikleri durdurmanın imkânı yoktu. Zira o fanatikler, baltalarından evvel dişlerini karanlık dehlizlerde bilemeye başlamışlardı.

Bu fanatiklerin en yoğun olduğu muhtariyet olarak elbette başta ülkenin en geniş toprağına ve en kalabalık nüfusuna sahip Sırbistan geliyordu, ardından da Hırvatistan. Diğer dört bölge daha sakindi, hatta bazıları tedirginlik içerisindeydi. Tedirginler arasında ülkenin mevcut halini korumasını isteyenler de vardı ve doğal olarak bunlar arasında Bosna da vardı. Kısmen Kosova ve birazcık Makedonya da bu kategoriyi oluşturuyordu. Zira bunlar, Sırpların bir hayal peşinde olduğunun farkındalardı; o hayal, “Büyük Sırbistan”dı.

Tedirgin komşular, Sırpların “Megalo Idea”sının kendi arazilerini de kapsadığının farkındaydılar. Ancak Bosna, bir şeyin daha künhüne ermişti: Sırplar sadece Bosna arazisine değil, bilhassa Boşnak kavminin kimliğine de göz dikmişlerdi. İşte asıl sorun, bu idi!

Peki, Boşnakların o sıradaki kimliği ne idi ve en önemlisi o kimlik ne durumdaydı? Bir başka soru da, göz dikilen o kimliğin, göz dikilmeye değer mi olduğu yönündeydi.

Bu sorulara cevap aramadan evvel, Bosna tarihine bir göz atalım istiyoruz.

Bosna ve kendilerine “Ero” adını veren Hersek bölgesi halkı, Büyük Sırp Krallığı’nın içinde yer alan bir alt yönetim olarak milattan beri varlığını sürdürüyordu. Sava ve Drina nehirlerini doğusuna alan ve bu nehirlerle Dalmaçya kıyısı arasındaki bölgede, ırkî bir isme sahip olmayan Bogomil halkı yaşıyordu ve Bogomil, Hazreti İsa’ya oğul değil, kul diyen ve Hz. Muhammed’i tanıyan bir Hıristiyan mezhebiydi.

Her dönem dominant er dönemHSırp ve Macar zulmüne maruz kalan “teoetnik” bu toplum, Sırp ve Bulgar zulmünü iliklerinde hisseden ve “Pomak” adı verilen bir toplumla aynı dili konuşuyordu. Bogomillerin dili, komşu Ortodoks, Sırp ve Katolik Hırvatlarla da benzerdi. Ancak günümüzdeki Boşnak kültürü, halkın ortaya çıktığı 1. yüzyılda değil, 15. yüzyılda belirginleşmişti. Dolayısıyla Bogomil toplumu, ilk bin 500 yıla yakın ön ömründe bir başkasıydı, daha sonra “Slavik” bir toplumsal kültüre evrildi. Benzeşik Slavizme sahip olan Sırp ve Hırvatlarla ya aynı dönüşme/dönüştürülme operasyonuna tâbi tutuldu ya da onlar tarafından Slavikleştirildi. Her iki durumda da toplum preslenmiş olmalı. Yani gönüllü bir benzeşmeden söz etmenin olanağı görülmüyor. Hatta sonucu belli olan bu “asimilik ameliye”ye direndiği de belli oluyor. Bu saldırının ve direnmenin tek argümanı Bogomilizm idi. Yani halk Bogomil olmasa ya Ortodoks olacak ve Sırp sayılacaktı veya Katolikliği kabul etmiş olarak Hırvat coğrafyasına dâhil olacaktı. Ancak olmadı, zira bir başka inanca iman ediyordu bölge halkı, Bogomilizm’e.

O topraklarda Bogomilyanlık, Vatikan Katolisizminden de, Konstantinopol Ortodoksluğundan da önce meriydi. Ortodoks olmadan Sırplar, Katolik olmadan Hırvatlar ve hatta Protestan olmadan Slovenlerin de imanının temeli Bogomilyanizmdi. Ve bir gün Katolik, ardından Ortodoksluk, daha sonra da Protestanlık çıkageldi. Parça parça kopardı Orta Balkan toplumunu ve “Tevhid” tek ilahcılığından aldı, “Teslis” üç tanrıcılığına evirdi. Hepsini mi? Hayır, tek parçalı toplumun en inançlı ve inatçı dağlıları hariç; onlar eski imanda direndi. Akabinde direnmeyenler, direnenlerin direncini kırmak için elinden geleni ardına koymadı ve yüzlerce yıl süren zulüm, Osmanlı’nın araziye inmesiyle noktalandı.

Bogomil halkının efsanelerinde geçen “Bonyak”ın adı yeni efendilerin tercih etiği bir etnik isim olarak ortaya çıktığında, artık onlar Boşnak/Boşnyak’tı. Bu isimle anılır olmak bile Bogomillerin, Sırp ve Hırvatlara karşı kazandığı bir zaferdi ve ilkti. Artık onların da bir kimlikleri vardı ve yüzyıllardan beri inat ve inançla sarıldıkları Bogomil etiketinden vazgeçebilirlerdi. İsa’yı insan ve Hz. Muhammed’i peygamber kabul etme özellikleri işi kolaylaştırdı ve kökü, çok ötelerde ve uzak yıllarda kalmış olan demode Bogomillikten kurtulmaları kolay oldu. Boşnak kavmi olarak yeni dinlerine geçtiler ve Müslüman oldular.

Aradan 300 yıl geçti, Türkler geldiler ve gittiler. Bogomiller Müslümanlaşarak Boşnak olmuşlardı, lakin bu durum hiç de önemli değildi. Zira yeni dininin Boşnaklığa verdiği siyasî destek çökmüştü. Özellikle Sırplar açısından bu mühimdi; tam da harekete geçme zamanıydı. Böylece 300 yıl önce ara verilen asimilasyon savaşı, kaldığı yerden devam etti. Daha evvel Bogomilizme dikilen gözün hedefinde, şimdi Osmanlı desteğinden yoksun kalmış olan İslamiyet vardı. Çünkü her ne kadar yeni bir etno-isme kavuşsa da eski Bogomillerin yeni “inanç ve inatları” İslamiyet olacaktı. Dolayısıyla Sırpların hedefi de oydu. Eğer İslam yok edilirse, Boşnaklığın herhangi bir direnci kalmazdı.

Büyük Sırbistan hayalinin önündeki engel, sadece İslam değildi tabiî. Hırvatların Katolikliği ve Slovenlerin Protestanlığı da İslam’la aynı değerdeydi. Ancak Sırplar açısından behemehal yapılması gereken, araziden Müslümanlığın kazınmasıydı ve bu son fırsattı.

Her devir asimile olmuş Sırpın asimile etme hırsı

İstanbul’un fethinden altı yıl sonra Osmanlı’nın bir eyaleti olarak İmparatorluğa katılan Bosna ve Hersek, Osmanlı’yla beraber yaşadığı 300 yıl içerisinde yeni bir kültürün gönüllü talipleri olarak, Slavlaştıkları sürecin en az üç katı kadar bir sürede İslam dini ve kültürüyle yoğruldu. Ancak Bosnalılar, dinsel ve kültürel konudaki iştahlarını dillerinde gösteremediler ve can düşmanları olan komşularıyla aynı ya da benzeş dili konuşmayı sürdürdüler.  Zaten Sırpları iştahlandıran da konuşulan dildeki benzerlikti. Adına Boşnakça da dense, komşuları, konuşulan lisanın kendilerine ait olduğunu iddia ediyor ve söz konusu dilin kendilerine Boşnak dininin üzerinde operasyon yapma yetkisi verdiğini iddia ediyorlardı. Zira Sırpçanın yan benzeşlerini konuşan herkes Sırp’tı, “Değilim!” diyorsa Sırplaştırılmalıydı. Gerekirse zorla!


19. yüzyıla doğru kuzey komşu Avusturya-Macaristan Habsburgya’sı, güç erozyonuna uğrayan ve yüzyıl önce imzaladığı Karlofça Antlaşması’yla gerileme dönemine giren Türk İmparatorluğu’nun elinden aldığı Sloven arazisiyle yetinecek gibi görünmüyordu. Kısa bir sürede Protestanlaştırdığı Sloven toplumu üzerinde yaptığı “ruh operasyonu”nunda ulaştığı başarının da verdiği hızla yeni tebasının karşı kıyıdaki uzantısı durumundaki Sırp, Hırvat ve Boşnak halkına göz dikmişti. Viyana kışkırtıcıları, Osmanlı’nın uç bölgesine indi. Kışkırtmaya verilen cevap Sırbistan’da olumlu, Bosna’da pek iç açıcı değildi.

Burada durup bir ara paragraf yazmak elzem oldu.

Yukarıdan beri yazageldiğimiz hususlar arasında bir durum dikkat çekiyor: Gerek Sırp, gerek Hırvat ve gerekse Boşnaklarla Sloven toplumlarının çok kolay ve kısa zaman zarfında bir kültürden öteki kültüre evrildiğini görüyoruz. Ne yazık ki ırkî orijinleri tespit edilememiş bölge insanı, bin 500 yıl içerisinde lisan ve kültür düzleminde Slavlaşmış, Bulgarlaşmış, Cermenleşmiş, Karadağ yöresinde İtalyanlaşmış, hatta Türkleşmişti. Bunca evrilmeye bölgenin güneyindeki kısmî Makedonlaşmayı, kuzeyindeki Voyvodina’da da Macarlaşmayı katmakta bir beis yok. Neden böyle olduğu anlaşılması zor bir durum. Fakat bu durum, bir avuç bölge halkı üzerinde komşu devlerin siyasî ve kültürel emellerini her daim canlı tutagelmişti. Zaten bölgenin içinden olmasına rağmen “biti kanlanan” Sırpların “ötekiler” için “asimil emeller” taşımasının nedeni de bu kolaylıktı.

Terk edilen toprak, terk edilen evlat

Bölgede husule gelen 1805’teki ilk isyana elbette Boşnaklar katılmamışlardı, ama bu isyanın onların da kaderini belirleyeceği belliydi. İsyan Osmanlı gücü tarafından bastırıldı, ancak elde edilen haklar “Sırp ulusal bilinci”ni kamçılamıştı. Osmanlı tarihinde Sırp isyanının ardından gelen Mora isyanının bir Yunan devletini ortaya çıkarması, tüm Balkan milletlerini iştahlandırmaya yetmişti. İştahlananlar arasında Müslüman Arnavutlar da vardı. Sadece Boşnaklar bu koronun dışında kaldılar, sonuna kadar da bu kararlarının ardında durdular.

Tarihimizde 93 Harbi olarak bilinen, 1877 yılında Osmanlı’nın Balkanları kaybetmesi sürecini baş döndürücü bir hıza eriştiren muharebeler zinciri sonunda Rus ordusu, o zamanki adıyla Ayestefanos’a, yani Yeşilköy’e kadar geldi; İngiltere’nin araya girmesiyle Çar ordusu orada durdu ve İmparatorluğun en ağır antlaşmalarından birini imzalattı Osmanlılara. Kanaatimizce Devlet-i Âliyye’nin akıbetini belirleyen bir savaştı 93 ve öyle bir antlaşmaydı Ayestefanos. Kıbrıs karşılığında antlaşma İngiltere tarafından bozuldu ve Rusya, Berlin Konferansı’na razı edildi. İki yıl sonra Berlin’de imzalanan yeni antlaşmayla sözünü yazageldiğimiz “Bosna” toprakları elimizden ebediyyen çıktı. Zaten o antlaşmadan sonra “Osmanlı’nın Bosna Eyaleti” ismini yitirdi ve “Güney Slavya” olarak adlandırılmaya başlandı. Bu adlandırma, elli yıl sonra devlet adı oldu: “Yugoslavya”.

Berlin Antlaşması’yla bölgeye yeni bir statü kazandıran İngiltere, Boşnakları önemsemedi doğal olarak. Onları da tıpkı Hırvatlar gibi Sırplardan saydı ve Sırbistan Prensliği böylece teşekkül ettirilmiş oldu.

93 Harbi esnasında tüm Balkanlar, duvarda yer tutan birkaç iri taş gibi yerinden oynamıştı. Bir parça eşyasını kapan Boşnak ve Pomaklarla beraber Türkmenler de Trakya’dan anavatana giriş yaptılar. Bu göç, konferans sonucunda Osmanlılığını devam ettiren Makedonya’daki “diğer Boşnakları”, yani Torbeşleri etkilemedi. “Torbalı Bogomil keşişleri”nin evlatları, Türkmenlerle birlikte Manastır, Debre ve Ohri gibi Makedon şehirlerinde yaşamaya devam edegeldiler. Onlarla beraber topraklarını terk etmeyen Boşnaklar da günümüz Bosna’sının kaidesi olarak oralarda kaldılar.


Sırpların insafına terkedilmiş olan Boşnaklar üzerinde Belgrad Slavizminin ameliyesi devam etti elbette. Önce Osmanlılık mantosu çekilip alındı “Turkuvaz Bosnalılar”ın üzerinden. Zaten ne Osmanlı’nın, ne de daha sonra Türkiye Cumhuriyeti’nin onların üzerindeki hamiliği sürecek gibi değildi. “Kurda terkedilmiş kurbanlık kuzu” durumunun Boşnakları çok zorladığı muhakkak, buna bağlı olarak içine kapanan, dinini sadece evinde yaşamak zorunda kalan bir “kripto”luğa doğru adım adım evrilen sürece girmişti toplum ve bunun neticesinde zamanla kazandıkları tüm kimlikleri de hızla erozyona uğruyordu.

Bogomil halkının efsanelerinde geçen “Bonyak”ın adı yeni efendilerin tercih etiği bir etnik isim olarak ortaya çıktığında, artık onlar Boşnak ya da Boşnyak idi

Boşnak: Dininden soyununca milliyetsiz kalacak millet

Yıl 1939’a geldiğinde, Balkanlarda yeni bir dönem başladı: Nazi devri… Eli kanlı Cermen lideri Adolf Hitler, Birinci Dünya Harbi’nin öcünü almak ve gecikmiş “(Hayalî) Cermen İmparatorluğu”nu kurmak üzere harekete geçti ve birkaç hafta içerisinde, günümüzdeki Avrupa Birliği arazisinden daha fazlasını istila etti, tabiî Balkan yarımadasını da. Savaş 1945’e kadar tam altı yıl sürdü. 40 milyona yakın insan öldü. Garip bir şekilde Bosna, bu savaşta Nazilerle çatışmamıştı. Boşnaklar, tüm tarihlerinde olduğu gibi edilgendiler; onca vahametine rağmen mevcut durumu kabullenerek yeni döneme uyum sağladılar.

Savaş bittiğinde, yanmış yıkılmış bir Avrupa, intihar ettiği iddia edilen bir Führer, şımarmış bir Rusya ve Rusya’nın Komünist Çarı olarak dünyaya göz dikmiş bir Gürcü köylüsü kalmıştı. O palabıyıklı “Köylü Çar”ın pazarlık mahareti sayesinde Avrupa’nın doğusu, Balkanların -Yunanistan hariç- tamamı Rus Sovyet İmparatorluğu’nun payına düşmüştü. Yalta Konferansı’nda Batılı liderlerin elini hararetle sıkan Gürcü Çar Stalin’in çantasında Bosna havalisi de vardı.

Slav ırkının “starring”i Ruslar, Güney Slavların yamalı bohça gibi duran başıbozukluğuna Makedonya’yı da katarak “Yugoslavya disiplini”ni oluşturdular. Neyse ki yapı federaldi ve Boşnaklar da kendi federalizmine sahip edilmişti. Ki onlar, Moskova’nın ayaklarına kapansalar böyle bir statü elde edemezlerdi. Tarihte ilk kez “Bosna” adında bir muhtar devlet kurulmuştu. Doğal olarak bu duruma en çok Sırplar bozuldu, lakin devletin başına geçirilen General Tito, demir yumruklu bir “Ağır Abi” idi.

Ağır Abi’nin döneminde Boşnaklar rahat ettiler, lakin bu rahatlığın karşılığında ruhlarını verdiler. Çünkü komünizm denilen gayriinsanî sistem, bedenin değil, ruhun düşmanıydı; kendisine intisap edenlerden ruhlarını soyunup “tanrı tanımaz sistem” içerisinde salt maddesiyle kalmasını istiyor, hatta bunu şart koşuyordu. Her millet ruhunu soyunabilirdi, zira çift ruhluydu: Milliyet ve din…

Fakat Boşnakların ruhu tekti: Din… Uluslar milliyeti doğuştan getiriyor, dini sonradan kazanıyorlardı. Daha doğrusu insan için bir dinden çıkmak, dinsiz olmak veya bir başka dine girmek mümkünken, ırktan çıkmak namümkündü. Bu sebeple dinini soyunan Sırp, yine Sırp; Hırvat, yine Hırvat’tı. Ancak dinini terk eden Boşnak hiçbir şey… Ya da o durumda üryan kalan Boşnak,  ya Hırvatlığı ya da Sırplığı seçmek zorunda kalacaktı. Zaten Sırp’ın istediği de buydu, hem de yüzyıllardan beri, ta Bogomil çağlarından bu yana.


Sorunlu format

Burada yazının başına dönelim ve bir göz atalım başlığa: “Bosna Savaşla Dirildi/Kutsal Bosna Savaşı”… Yazının ilk paragrafında şöyle yazıyordu: “Yaşlı Tito’nun ölümü bekleniyordu ve Tito’dan sonra savaş için baltalar bilenmeye başlanmıştı.”

“Baltalar” demiştik, ancak tekil anlamda “balta” demek daha doğru, çünkü baltasını bileyen Sırbistan’dı. Eğer diğer bölgeler böyle bir yola girmişse, bu savunma amaçlıydı ve müsebbibi yine Sırplardı. Ve Sırpların hedefinde en başta Bosna vardı, öteki unsurlar tali durumdaydı.

Peki, henüz “Kral Tito”nun birleştiriciliği etkisini sürdürürken, bir kardeş muhtariyeti hedef yapmak neden sebepti? Bu sorunun iki cevabı var: Biri tarihî ve yazının buraya kadarki kısmında izah edilmeye çalışıldı. Diğeriyse sosyal yapının konjoktürel biçimi.

Ne demek “konjoktürel sosyal durum”?

Yugoslavya oluşturulurken, harita çizimi için ırkî ve dinsel birlikteliklerle oluşan doğal bölgeler temel alınmıştı. Bu bakımdan bir başka milleti teşkil eden Makedonya ve Arnavutlardan müteşekkil Kosova’yı belirlemek en kolayı olmuştu. Bunların dışında kalanlar, tali farklarla Slavcanın bir alt kolunu konuşuyorlardı. Aynı kökenden gelip gelmedikleri kuşkuluydu, lakin ayrı inançlarda oldukları aşikârdı. Bunlardan üç kısmı Hıristiyanlığın üç ana akımına, bir tanesi de ayrı bir dine, yani İslam’a inanıyordu. Bu dört grubun ayrıştırılmasında en kolay olan Müslüman Bosna’ydı. Dolayısıyla ilk onun sınırı çizilmeli, diğerleri gerekirse aynı sınırlar içerisinde tek yapı halinde şekillendirilmeliydi. Lakin öyle olmadı; önce Hıristiyan bölgeleri ayrıştırıldı, sıra sonra Bosna’ya geldi.

Müslüman bölgesini, tıpkı Müslüman Kosova ve Ortodoks ancak Macar orijinli Voyvodina gibi bir alt muhtariyet şeklinde Sırbistan’a bağlamayı düşündüler. Lakin köken itibariyle Hırvat olduğu söylenen Tito’nun dediği oldu ve Bosna da ayrı bir federal yapı ölçüsünce biçimlendirildi. Ancak…

Bosna, kendi içinde minik bir Yugoslavya şeklinde formatlanarak, tıpkı İngilizlerin Ortadoğu’da yaptıkları gibi, gelecekte olması istenen sorunlara, hatta savaşlara açık kapı bırakılarak oluşturuldu. Yani Bosna’da sadece Boşnaklar yaşamıyordu; bidayette federatif yapının adı bile sadece Bosna değil, “Bosna-Hersek”ti. Devletçiğin popülasyonu içerisinde Boşnaklar, Hırvatlar, Sırplar, Karadağlılar ve Arnavutlar vardı. Ülkeyi biçimlendirenler Karadağlılara Hersek bölgesini verirlerken, Sırp ve Hırvatlara da birer bölüm ayırdılar. Oysa pekala bu üç bölgeyi yanlarındaki ana gövdelere dâhil edebilirlerdi, etmediler. O durumda Bosna daha dar bir alana sıkıştırılabilirdi, sıkıştırılmadı. Belki Boşnaklar, sadece Müslümanların yaşadığı daha küçük bir Bosna’ya razı olabilirlerdi, ancak -galiba- bu durum onlara da sorulmadı. Bu bölüşümde Osmanlı’nın flu hudutları da baz alınmış olabilir.

Debreliler, “fundamentalist grubun” şeflerinin adını biliyorlardı. O fundamentalistlerin şefinin adı “Aliya” idi, soyadı da “İzzetbegoviç”. 

Yugoslavya’nın fundamentalist Müslümanı: “Aliya”

Tekrar başa dönelim. Yugoslavya gezisinde, Tito’nun hayattayken yaptığını görmeyi umduğumdan daha garip bir toplumsal manzarayla karşılaştım ve hayal kırıklığına uğradım. Ülkedeki tüm toplumların üzerinden geçen Tito komünizmi, komşu Arnavutluk ölçeğinde olmasa da sosyal kodları neredeyse tamamen değiştirmiş gibiydi. Şunu demek istiyorum: Tanrı tanımazlığı öğretisinin temel taşlarından biri yapan komünizm, Yugoslavya’da yaşayan Hıristiyan’ı Hıristiyan, Müslüman’ı Müslüman olmaktan çıkarmıştı. Toplumları “öz yönetim” diyerek fukaralıkta eşitlerken, din hususunda da neredeyse tıpatıp yapmıştı. İnsanların hangi topluma mensup oldukları sadece isimlerinden anlaşılıyordu. İş biraz daha uzasa, Bulgaristan zalimi Jivkof gibi adlar da eşitlenecekti belki.

Dinden uzaklaştırma ya da uzaklaşma, en çok da Müslümanlar üzerinde kendini göstermişti ve İslamî toplum, -sadece yaşlıları kısmî Müslüman olan- dinini unutmuş bir ekalliyet görünümündeydi. Camileri kapalı, minareleri yıkık, kitapları kaybolmuş, imamları ölmüş bir harabeden söz ediyoruz. Bosna, Kosova ve bölgedeki diğer Müslüman cemaatlerin yaşadığı bölgeler olarak tam bir tükenmişlik gözleniyordu. Bu manzara beni o kadar üzmüştü ki…

Misafir olduğum Makedonya Debre’deki Novak adlı Türkmen köyünün camisi yerle bir olmuş, duvar taşları başka yapılarda harcanmış, fakat her nasılsa ayakta kalmış. Ucu yanık bir karakalemi andıran minaresine çıkıp kısık sesle okuduğum ezanın ardından gözyaşlarına boğulduğumu hatırlıyorum. En kötüsü de zavallı mihmandarım ve arkadaşları, ezan okuma isteğimi engellemek için ellerinden geleni yapmışlardı. Gerekçeleri, “Ya polis duyarsa?” şeklindeydi.


Yine onlardan öğrendiğim bir kriminal haber vardı ki oldukça ilginç gelmişti bana. Dediklerine göre “Bir grup fundamentalist Müslüman” diye başlıyordu haber. Gidişattan hiç de memnun olmadıkları belli olan Debreliler, “fundamentalist grubun” şeflerinin adını biliyorlardı. O fundamentalistlerin şefinin adı “Aliya” idi, soyadı da “İzzetbegoviç”. Aliya, arkadaşlarıyla yakalanmış ve hapse atılmıştı. Ne onlar, ne de ben tahmin edebilmiştik o vakit o fundamentalist İzzet Beyoğlu’nun on yıl sonra ülkesinin “Bilge Kral”ı olacağını.

“Sözünü ettiğim Yugoslavya seyahatini yaptığımda, takvimler 1987’yi gösteriyordu ve coğrafyada bir grup ‘fundamentalist’ dışında Müslüman kalmamış gibiydi” dersem inşallah fakire kızmaz Bosna’nın günümüzdeki samimi Müslümanları. Zaten ülkede “Müslüman kalmamış gibi” oluşuydu Bosna toplumunu “Sırpların hedefi” yapan. Zira toplum, sahipsizlik ve ruh erozyonu açısından Bogomil oldukları yılların daha da arkasına düşmüştü. İnanç barometresi sıfır, hatta eksiyi gösteriyordu; her dönem kimliğini ve kişiliğini inanç ve imanından alan bu öksüz halk, komünizm marifetiyle son dinleri İslam’dan soyununca yine kimliksiz kalmışlardı. İşte bu halleri sebebiyle hedefteydiler!

Oysa “öz yönetim Titoculuğu”, onları “Müslüman Milleti” şeklinde etiketlemişti. Bu da bir başka açıdan pozitif tarifti, lakin kalıcı olmamıştı.

Yan komşudan düşman çıkmıştı

Ve Tito öldü, akabinde Yugoslavya dağıldı. Federal devletlerin her biri ayrı baş çekti ve birlikten koptu. Sırbistan, son bir gayretle birliği kendi ekseninde tutmaya çalıştı, lakin bunda başarılı olamadı ve en sonunda Karadağ da federal tespihi terk etti. İlk kopan boncuk, ülkenin Avusturya’yla komşu olduğu Slovenya Federatif Bölgesi olmuştu. Zaten ülkenin en gelişkin bölgesi olan Slovenya’nın hamisi Cermenlerdi, bu sebeple ülke ortalıkta bırakılmadı ve derhal Almanya tarafından sahiplenildi. Arada Almanya olunca, Slovenya’nın koparılmasına kimsenin söz etme hakkı kalmamıştı; ne Sırbistan, ne Hırvatistan gıkını çıkarabildi. Ülke, Avrupa Birliği’ne giden yola sokuldu.

Slovenya’nın sessiz sedasız Cermen bölgesine atlaması diğer bölgeleri cesaretlenmeye yetmişti; kopuş art arda gelmeye başladı. Ve sonunda modaya uyarak Bosna-Hersek de bağımsızlığını ilan etti. Slovenya’nın kopuşuna ses etmeyen Sırbistan, Bosna’nın ayrılışını hazmedemedi. Bölge bir anda ateş alanı haline gelmişti. Elbette Sırbistan doğrudan girmedi Bosna’ya, Bosna federal alanı içerisindeki Sırpları kışkırtarak savaşı başlattı.

Demir için ateş, Bosna için savaş o! Demiri ateş, Bosna’yı savaş diriltti… 

Daha düne kadar aynı dili konuşan, aynı dine inanmasa bile Sırplarla aynı kültürü ve günlük hayatı yaşayan Boşnaklar, komşularının bir sabah kapılarına dayanacaklarını ve çoluk çocuk demeden hane halkını kurşuna dizeceklerini düşünmemişlerdi. Düşünmedikleri/düşünemedikleri her şey başlarına geldi. Oğulları vuruldu, kızlarına tecavüz edildi, malları yağmalandı ve insanlar doğup büyüdükleri yerlerden sürüldüler.

Bu kan ve ateş ortamında Boşnakların anlamadıkları bir şey vardı ve önlerine gelen herkese ve bilhassa kendi kendilerine şaşkınlıkla soruyorlardı: “Ama neden?”

Bidayette bu sorunun cevabı yoktu. Bosna halkı bunca zulmü hak edecek bir şey yapmamış, tıpkı komşu Sırplar gibi yaşamış, Tito’yu sevmiş, Yugoslavya’nın milli günlerine iştirak etmiş, Sırp arkadaşlarıyla meyhanelere gitmiş, iki tek atmış, yılbaşını beraberce kutlamış, onların kiliseye gitmediği gibi kendileri de camiye gitmemiş, hatta birçoğu soranlara “ateist” olduğunu söylemiş, Ramadan, Ali veya Ramiz olan isimlerinin de kendileri için bir anlamı olmadığına inanmış… Bunca –mış -miş’e rağmen neden Sırp komşu “Müslümanlara ölüm!” diyerek saldırmıştı kendilerine?

Bosnalılar, “Ama neden?” sorusunun cevabının, “Müslümanlara ölüm!” haykırışının içinde saklı olduğunu nice sonra bulmuşlardı. Evet, künhüne ermemiş de olsalar, unutsalar, hatta inkâr da etseler, Sırplar onlara “Müslüman” diyorlardı. “Fundamentalist Aliya”ya da, adından başka İslam’a dair hiçbir şeyi olmayana da, ateist olanına da… Çünkü derdi, Bosnalı için “Müslüman” bir dinden öte, bir kimlikti. O yoksa Bosnalının hiçbir şeyi yoktu, üryandı; o durumda avcılar, kendi kabanlarını atarlardı üstlerine. Yetmez, asimilasyonu tamamlamadan evvel tezgâhtan geçirirlerdi. İşte Bosna Savaşı bu sebeple, yani toplumdaki son “İslamik” emareleri “temizlemek” için çıkartılmıştı.

O temizliğin ardından “kimliksiz halk” önce “Sırplaşma eğitimi”nden geçirilecek, sonra da kendi elleriyle yıkılmış olan camilerini tamir ederek minarelerini kuleye çevirip çan takacaklardı. Onlar için kader ve tek yol, Ortodoks dinibütünler olmaktı.

Katliam

Ama bambaşka bir şey oldu; kimliksiz, kişiliksiz, öksüz Bosnalılar, “Müslümanlara ölüm!” diye üzerlerine abanan Sırplardan yepyeni bir şey öğrendiler: Müslüman olduklarını… Üryan halkın öğrendiği, unutulmuş kimliğinin ölüm sebebi olduğuydu ve çok geçmeden yaşam nedenine dönüştü. Bir anda Bosna Savaşı, “Kutsal Bosna Harbi”ne evrildi. Hatta “cihad-ı asgar” oldu ve tüm Bosnalıları içine çekti. Artık onlar ölünce “şehit”, kalınca “gazi” oluyorlardı. Şehadet ve gaziliğin tadını alan Boşnak gençler, ölüme “güvercinka çığıra çığıra” gidiyorlardı artık. İlk şaşkınlık çabuk atlatılmış, Bosnalılar kendi kendilerini keşfetmişlerdi. Bu keşif, aynı zamanda iki milyarlık İslam dünyasının, Osmanlı’nın ve Türklerin de keşfiydi. Her keşif, kendi küçük medeniyetlerini kurma ve bu uğurda göze aldıkları savaşı kazanma düzleminde yeni bir dinamik oluyor, uğraşılarına kutsiyet katıyordu.

Çok kan aktı, can alındı; insanın tüylerini diken diken eden olaylar yaşandı. Şehitlere mezar yetmedi, parklarla bahçeler şehitlik oldu. Yetişkinler pazar yerlerinde vuruldu, gençler sokaklarda kırıldı, çocuklar keskin nişancıların hedefi oldu. Kadın ve kızların hâl-i pürmelalini yazmaya kalemi varmıyor fakirin.

Hülasa Bosna, kocaman bir Anka kuşu gibi ateşler içinde yandı, bitti, kül oldu ama hikâye bitmedi ve ülke küllerinden yeniden doğdu. Hem de etle tırnak olduğu kimliğine sıkı sıkı sarılarak…

Dönelim demir denen sert metale… Şekil vermenin imkânsız olduğu metal külçe demir… Görünen haliyle şekil vermenin namümkün olduğu demirin hamura dönüştürülmesinin ve istenen şekle sokulmasının ya da kendine biçilen ilahî kaderi yaşamasının da bir yolu var: “Ateş”… 1260 selsiyusa sokulan o inatçı demir külçeleri, nar gibi kızardığında insana ve kaderine teslim oluyor ve geometrik bir şekle bürünüyor. İşte demir için ateş neyse, Bosna için de savaş o oldu. Bosna Savaşı işte bunun için kutsal!

Demir için ateş, Bosna için savaş o! Demiri ateş, Bosna’yı savaş diriltti…