Tayvan, Covid-19, DSÖ ve Çin Halk Cumhuriyeti denklemi

Yenilikçi İnovasyon Plânı ile akıllı makineler ve biyotıp teknolojilerini sağlık alanında birleştiren ada ülkesi, Tayvan merkezli Foxconn ve Quanta Computer gibi dev teknoloji şirketlerinin dijital sağlık ve yapay zekâ çalışmalarına da ev sahipliği yapmıştır. Yılda 400 bin medikal ziyaretçi alan ülke, dünyada medikal destinasyonlar arasında ilk 10 ülke arasındadır.

2019 yılı sonlarında Çin Halk Cumhuriyeti’nde görülen ve zamanla tüm dünyayı etkisi altına alan Koronavirüse karşı aşı çalışmaları devam ederken, birçok ülke, virüsle mücadele konusunda yüksek vaka ve ölüm oranları ile sınıfta kaldı.

Birçok başarısız örneğin aksine, 23 buçuk milyonluk nüfusuna karşın toplam 494 (405 ithal/12 aktif) vaka ve yalnızca 7 ölüm ile[i] Tayvan Hükûmeti, Koronavirüse karşı mücadelesinde uluslararası arenada adından söz ettirmeyi başardı.
Salgının ana merkezi Çin Halk Cumhuriyeti’ne 130 kilometre uzaklığı ve 2019 yılı verilerine göre Çin Halk Cumhuriyeti’nden haftalık binlerce uçuş ile birlikte 2.7 milyon ziyaretçi gelmesi[ii], John Hopkins Üniversitesi tarafından yapılan araştırmada Tayvan’ın salgından en çok etkilenebilecek ülkelerden biri olacağını öngörüyordu[iii]. Ancak araştırmaların aksine Tayvan Hükûmeti, Koronavirüs ile mücadelede başarılı bir örnek olarak yerini aldı.

Tayvan Cumhurbaşkanı Tsai Ing-Wen, Time dergisi için yazdığı bir makalede bu başarının tesadüf olmadığını, SARS salgınının acı derslerinin olduğunu, tıp uzmanlarının, hükûmetin, özel sektörün, toplum çabalarının bir kombinasyonu ile bu başarının oluştuğunu belirtmiştir[iv].

Başarıyı oluşturan bu kombinasyonla birlikte Tayvan Hükûmeti, büyük verinin rolünü kavrayarak, veriye dayalı çözümler ile geri bildirimi aktif olarak kullanıp insan merkezli, kapsayıcı ve sürdürülebilir modelin bileşkesi olan çevik yönetişim ile[v] salgın karşısında aktif bir rol almıştır.

Tayvan ne yaptı?

Covid-19’a karşı aktif rolünü sürdüren Tayvan Hükûmeti’nin, salgına karşı etkin mücadelede aldığı önlemler ve yaptığı bir dizi uygulamalar şu şekildedir:

Hükûmet, ön saflardaki sağlık çalışanlarını motive edebilmek için teşvik paketleri sundu.[vi]

Büyük veri ve yapay zekâ iş birliğinde, Ulusal Sağlık Sigortası (NHI) veritabanından yararlanarak bilgileri göçmenlik ve gümrük veri tabanı ile entegre etti.[vii]

2004 yılında SARS salgını sonrası Tayvan Hükûmeti tarafından kurulan, operasyonel komuta noktası olarak görev yapan Afet Yönetim Merkezi’nin bir parçası olan Ulusal Sağlık Komuta Merkezi (NHCC) aktif rol aldı.[viii]

31 Aralık 2019 tarihinde Dünya Sağlık Örgütü tarafından Wuhan’da bilinmeyen bir nedenden dolayı zatürre bildirildiğinde, yetkililer ateş-zatürre açısından şüpheli vakaları 26 virüs açısından taradı, Merkezî Salgın Komuta Merkezi (CECC) etkinleştirildi ve Ulaştırma, Ekonomi, Çalışma ve Eğitim Bakanlıklarının iş birliğini ve de koordinasyonunu sağladı.[ix]

Ulusal Sağlık Sigortası Yönetimi (NHIA) veritabanı 30 günlük seyahat geçmişini kapsayacak şekilde genişletildi.[x]

Tayvan Yüksek Savcılar Ofisi (HPO) salgına karşı kullanılan ürünlerin karaborsa ve fiyat yükseltilmesine karşı hapis ve para cezası önlemlerini aldı.[xi]

Ulusal Sağlık Sigortası (NHI) sistemi üzerinden 3 bin Chungwa Post (Tayvan resmî posta hizmeti) görevlisi, 6 bin 515 eczane ve 52 sağlık ocağının iş birliği ile maske dağıtım ağı oluşturuldu.[xii]

Büyük veri analitiğini, koronavirüs testini, karantina ve temas takibini izleyen Merkezî Salgın Komuta Merkezi (CECC) etkinleştirildi.[xiii]

Tayvan’da Koronavirüs vakasının ilk rastlandığı tarih olan 21 Ocak 2020 tarihinde Tayvan Hastalık Denetim Merkezi (CDC), hükûmetin kontrolü altında 44 milyon ameliyat maskesi, 1.9 milyon N95 maskesi, bin 100 negatif basınçlı izolasyon odası olduğunu duyurdu.[xiv]
Tayvan Hastalık Kontrol Merkezi’nin 24 saatlik yardım hattına ek olarak, insanların virüs hakkında bilgi almalarına olanak sağlayan sohbet bot uygulaması, HTC ve LINE teknoloji şirketleri tarafından oluşturuldu.[xv]

Hükûmet, salgının ilk aylarında Machine Tool & Accessory Builders Association (TMBA) ve üreticilerle ortaklık kurarak cerrahi yüz maskeleri üretimi için yeni makinelere yardım yaptı. Hükûmet öncülüğünde gerçekleşen bu iş birliği stratejisi ile 25 günde 60 üretim hattı kuruldu ve Tayvan’ın üretim kapasitesi 20 milyon maskeye çıkarıldı.[xvi]

Tayvan Hükûmeti, hastalığı önleme, endüstriyel yardım ve ekonomik teşvik için mâlî yardım, KOBİ kredileri, istihdam yardımı ve vergi indirimleri içeren toplam 35 milyar dolarlık paketi piyasaya sundu.[xvii]

Yirmi yıllık ekonomik büyüme deneyimi sonrasında 1980’lerde sağlık reformuna başlayan[xviii] Tayvan, 1994’te Ulusal Sağlık Sigortası Yasası’nın kabulünün ardından, 1995 yılında Ulusal Sağlık Sigortası (NHI) modelini oluşturdu.[xix] Tayvan Hükûmeti, vatandaşlarının yüzde 99.9’unu içeren Ulusal Sağlık Sigortası ile salgına karşı mücadelede etkin bir rol aldı.[xx]

Global Health Care Index verilerine göre konumlandırıldığında, dünyanın en iyi sağlık sistemlerinden biri olan[xxi] ve dünyada nüfusa oranla negatif basınçlı izolasyon odası sayısı olarak üçüncü sırada bulunan Tayvan, sınırda tespit edilmiş olan semptomlu veya semptomsuz, yerli veya yabancı tüm hastaları, masrafları tamamen hükûmete ait olacak şekilde negatif basınç odalarında tedavi etmiştir.[xxii]

Çin Halk Cumhuriyeti kaynaklı dezenformasyona karşı, kâr amacı gütmeyen “Taiwan FastCheck Center” adlı servis uygulaması ile halk hızla bilgilendirilmiştir.[xxiii]

Trading Economics verilerine göre asgarî ücretin 800 dolar olduğu Tayvan’da, hükûmet karantinadan etkilenenlere günlük 30 dolarlık bir ödenek sağlayarak kişileri, semptomlarını bildirmeye teşvik etmiştir.[xxiv]

Tayvan’da 671 kişiyi enfekte eden ve 84 kişiyi öldüren SARS salgını zirvedeyken Sağlık Bakanı seçilen Chen Chien-Jen, bir sonraki salgına hazırlık kapsamında Afet Yönetim Merkezi’nin kurulması ve koruyucu ekipman üretimin arttırılması gibi birtakım önlemlere ek olarak, Bulaşıcı Hastalıklar Yasası’nın revize edilmesinde[xxv] öncü rol aldı. Şu an Başkan Yardımcılığı koltuğunda oturan ve aynı zamanda bir epidemiyolog olan Chen, SARS ile mücadeleden çıkarılan dersler ve tecrübeler ışığında, salgına karşı mücadelede önleyici bir rol benimsedi.[xxvi]

Bulaşıcı hastalığın sürekli izlenmesi, karantinanın optimizasyonu, erken teşhis için laboratuvar imkânlarının ve sayısının arttırılması, çocuklar ve yetişkinler için halk sağlığı eğitimi, salgına dair açık ve şeffaf bilgilendirme, uluslararası iş birliğinin yanı sıra araştırma-geliştirme ve finansal rahatlama-ekonomik istikrar yöntemleri, salgına karşı mücadelede benimsenmiştir.[xxvii]

Yenilikçi İnovasyon Plânı’nın etkisi

Tayvan’ın Koronavirüsle başarılı şekilde mücadelesinin altında, hükûmetin aldığı bu tedbirlerin yanı sıra, tedbirleri etkin şekilde uygulayabilmede öne çıkan ve “5+2” olarak adlandırılan “Yenilikçi İnovasyon Plânı” da önemli bir yere sahiptir.[xxviii]

Yenilikçi İnovasyon Plânı ile akıllı makineler ve biyotıp teknolojilerini sağlık alanında birleştiren ada ülkesi, Tayvan merkezli Foxconn ve Quanta Computer gibi dev teknoloji şirketlerinin dijital sağlık ve yapay zekâ çalışmalarına da ev sahipliği yapmıştır.[xxix] Yılda 400 bin medikal ziyaretçi alan ülke, dünyada medikal destinasyonlar arasında ilk 10 ülke arasındadır.

Health Care Index’te 2 yıl üst üste zirvede yer alan Tayvan, küresel sağlık ve gelişmiş tıbbî teknolojileri ile çeşitli virüslere karşı öncü rol oynarken, ABD ile bu alanda çok sayıda çalıştaya da ev sahipliği yapmıştır. Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO) belirlediği Uluslararası Sağlık Yönetmeliklerine (IHR) uygun çok sayıda yüksek teknolojili hastaneye de sahip olan Tayvan Hükûmeti, sağlık altyapısı ile bu alanda önde gelen ülkelerden biri olmasına karşın, Pekin yönetiminin jeopolitik mücadelesi sonucu Dünya Sağlık Örgütü dışında kalmıştır.[xxx]

ÇHC politikaları karşısında Tayvan

2009-2016 yılları arasında “gözlemci statüsü” ile örgüt içerisinde yer alan Tayvan, mevcût Başkan Tsai Ing-Wen’in seçilmesi sonrası “Bağımsız Tayvan” politikası ile hareket etmesi sonucunda, Çin Tayvan’ın örgütten uzaklaştırılmasına neden oldu.[xxxi]

Pekin yönetimi Tayvan’ı anakaraya ait devletin bir parçası olarak görürken, Tayvan Hükûmeti ise 1933 tarihli Montevideo Sözleşmesi’ni dayanak göstererek, bir devlete ait ülke, halk, otorite, diplomatik ilişki unsurlarını Tayvan’ın sağladığını ifade ederek bu iddiayı reddediyor.

Çin Halk Cumhuriyeti’nin kurulduğu 1949 yılından itibaren Tayvan üzerinde fiilî ve hukukî egemenlik tahsis edememesi de Tayvan Devleti’nin iddialarını güçlendiriyor.[xxxii]

Çin Halk Cumhuriyeti’nin egemenlik eksenli anti-demokratik uygulamaları ile salgın sürecinde yeniden karşı karşıya kalan Tayvanlı yetkililer, salgının ilk gününde Wuhan’da bilinmez bir nedene bağlı zatürre vakasına dair bilgi istenildiğinde, Dünya Sağlık Örgütü ve Çin Halk Cumhuriyeti’nden tatmin edici yanıtlar alamamıştır.[xxxiii]

Tayvan, bu durumda kendi önlemlerini oluşturduğunu ifade ederken, 31 Aralık 2019’da, salgının “insandan insana bulaşıcı olduğuna” dair uyarısına da Dünya Sağlık Örgütü’nün cevap vermediğini belirtmiştir.[xxxiv]

Dünya Sağlık Örgütü, 14 Ocak 2020’de, Tayvan’ı iki hafta boyunca cevapsız bıraktığı iddialarını, “virüsün insandan insana geçtiğine dair herhangi bir delilin olmadığını” ifade etmek suretiyle yalanlamıştır.[xxxv]  Açıklamadan kısa bir süre sonra virüsün “insandan insana bulaştığı” bilgisinin ortaya çıkması sonucu, üye devletler, Dünya Sağlık Örgütü ve Çin Halk Cumhuriyeti’ne tepki göstermiş ve de örgütün şeffaflığını yitirdiğine, siyâsî saiklerle hareket ettiğine vurgu yapmışlardır.

28 Şubat 2020 tarihinde yalnızca 34 onaylı vaka olmasına karşın Tayvan’ı çok riskli ülkeler arasında gösteren Dünya Sağlık Örgütü’ne karşı soru işâretlerinin artmasına sebep olmuştur.[xxxvi] 

Salgının farklı kıtalara yayılması ile birlikte ABD-Çin gerilimi artarken, salgında başarılı grafik çizen ve virüse dair önceden bilgilendirmeleri ihmâl edilen Tayvan’a karşı uluslararası arenadaki desteğini Trump yönetimi, Tayvan Müttefikleri Uluslararası Koruma ve Geliştirme Girişimi Yasası’nı (TAIPEI) onaylayarak net bir şekilde göstermiştir.[xxxvii]

Bu desteğin ardından ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo, 18-19 Mayıs 2020’de düzenlenecek 73’üncü Dünya Sağlık Örgütü Toplantısı’na “gözlemci statü” ile Tayvan’ı davet ederken[xxxviii], AB, Japonya ve diğer birçok ülke, Tayvan’ın katılım hedefine destek vermiştir.[xxxix]

Çin ise Tayvan’ın örgüte gözlemci olarak davetine ilişkin öneriyi reddetmiş[xl], örgüt hukuk danışmanı ise yaptığı açıklamada, direktörün üye devletler desteği olmadan davet edemeyeceğini iddia etmiştir[xli]. Ancak Vatikan, daha önceki bir uygulamada örgüt tarafından davet edilmiştir.[xlii]

Pekin yönetimi Tayvan’ın Dünya Sağlık Örgütü katılımını her fırsatta engellemeye çalışsa da, Tayvan, fiziksel yardımlarının yanı sıra telekonferans yöntemi ile deneyimlerini diğer ülkelerle paylaşmış ve hasta örneklerini veritabanlarına işlemeye devam etmiştir.[xliii]

Başkan Tsai Ing-Wen’in tam bağımsızlığa yönelik politikaları ile son yıllarda artan anti-demokratik uygulamalar, jeopolitik ve siyâsî mücadelelerden dolayı Pekin’in iddialarına şüpheli yaklaşmayı seçen Tayvan[xliv], SARS deneyimi ve salgın yönetiminde kullandığı çevik yönetişim modeli ile virüse karşı mücadelesinde başarılı olurken, süreci yanlış verilerle yöneten Dünya Sağlık Örgütü ve Pekin’in ilişkisi ise sorgulanır hâle gelmiştir.

Örgütün yüzde 14.67 ile en büyük finansörü olan ABD, örgütün tüm ülkeleri kapsayacak sağlık politikalarından uzaklaştığını ifade ederek örgütten ayrılma kararı almıştır. Uzmanlar geçmişte bazı ülkelerin Çin Halk Cumhuriyeti ile ticârî-diplomatik ilişkilerini korumak için, Pekin’in uluslararası hukuka aykırı uygulamalarını göz ardı etse de bu hesaplamanın Covid-19 ile değiştiğini belirtmiş, Prof. Shelley Rigger’in deyimiyle, “Çin yönetimi, diğer ülkelere vatandaşlarının sağlığı ile Pekin’in siyâsî saiklerinin değiş-tokuşunu” teklif etmiştir.[xlv] Dünya Sağlık Örgütü de salgın süresince küresel amaçları göz ardı etmiş, “Çin Halk Cumhuriyeti’nin ulusal çıkar eksenli Tayvan politikası”na göre hareket etmiştir.

Başarısını devlet, özel sektör, sivil toplum kuruluşları, teknoloji, aktivizm ve sivil katılımın kombinasyonundan alan Tayvan, insan odaklı endüstriyel ve teknolojik yenilikleri ile distopik teknolojik geleceklere karşı mücadelede umut vaat eden ve örnek alınması gereken bir model oluşturmuştur.

Sonuç

Dijital sağlık, yapay zekâ, büyük veri, biyotıp uygulamalarını “Endüstriyel İnovasyon Plânı” ile birleştiren ada ülkesi, plâtform dışı kalmasına rağmen deneyimlerini ve verilerini diğer ülkeler ile paylaşmaya devam ederken, salgın süresince bu alanda bir rol model, kendine yetebilir bir ülke profili sunmuştur.

Başarısını devlet, özel sektör, sivil toplum kuruluşları, teknoloji, aktivizm ve sivil katılımın kombinasyonundan alan Tayvan, insan odaklı endüstriyel ve teknolojik yenilikleri ile distopik teknolojik geleceklere karşı mücadelede umut vaat eden ve örnek alınması gereken bir model oluşturmuştur.

Buna karşın sağlık alanında en büyük “küresel örgüt” olan Dünya Sağlık Örgütü’nün, Tayvan’ın salgının ilk Eznından itibaren vurguladığı “Tayvan yardım edebilir” (#TaiwanCanHelp) sloganını[xlvi] göz ardı edip de “yalnız bir ülkeye ait ulusal çıkarların belirleyici olduğu politikalarla” hareket etmesi, örgütün meşruiyetini de sorgulanır hâle getirmiştir.

Son söz olarak şunu belirtmeliyiz ki; salgın şu âna kadar milyonlarca kişiyi enfekte edip yüz binlerce kişinin ölümü ile dünyayı etkisi altına almaya devam ederken, örgütler ve devletler özellikle afet dönemlerinde el birliği ile “dünya ve insan odaklı rasyonel temalar” üzerinden hareket edip “ulusal çıkarları” göz ardı etmelidirler. Aksi takdirde, meşruiyetini yitiren örgütlerle birlikte teknolojik yenilikler, ancak distopik geleceklerin ve kutuplaşmaların mimarı olacaktır.



[i] ‘‘CECC confirms 1 more imported Covid-19 case; man develops after returning to Taiwan from Nepal’’ , Taiwan Center for Disease Control , 7 Eylül 2020

https://www.cdc.gov.tw/En/Bulletin/Detail/CQFpbFDFqP7mcdWhMG60A?typeid=158

[ii] Wang Shu fen- Ko Lin ‘‘Foreign visitors to Taiwan up %7 in 2019’’, Focus Taiwan, 1 Haziran 2020 https://focustaiwan.tw/society/202001060014

[iii] Yun Ching Tseng-Yan Tzong Cheng-Chun Hsuan Sung, ‘‘Taiwan’s experience with Covid-19, and aid to the Pacific’’, Development Policy Centre, 7 Mayıs 2020

https://devpolicy.org/taiwans-experience-with-covid-19-and-aid-to-the-pacific-20200507-1/

[iv] Tsai Ing-Wen, ‘‘President of Taiwan: How my country prevented a major outbreak of Covid-19’’ Time, 16 Nisan 2020 https://time.com/collection/finding-hope-coronavirus-pandemic/5820596/taiwan-coronavirus-lessons/

[v] Mark Manantan, ‘‘Agile governance crushing Covid-19: Taiwan and South Korea’’, The Diplomat, 22 Mayıs 2020 https://thediplomat.com/2020/05/agile-governance-crushing-covid-19-taiwan-and-south-korea/

[vi] Riyaz ul Khaliq, ‘‘Taiwan’s SARS experience helped it beat Covid-19’’ , Anadolu Ajansı, 6 Mayıs 2020 https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/-taiwan-s-sars-experience-helped-it-beat-covid-19-/1830547

[vii] C.Jason Wang-Chung Y. Ng-Robert H. Brook ‘‘Response to Covid-19 in Taiwan’’ , The Journal of the American Medical Assoscation

[viii] ‘‘NHCC’’, Taiwan Center for Disease Control

https://www.cdc.gov.tw/En/Category/MPage/gL7-bARtHyNdrDq882pJ9Q

[ix] ‘‘NHCC’’, Taiwan Center for Disease Control

[x]Wang CJ, Ng CY, Brook RH. Response to COVID-19 in Taiwan: big data analytics, new technology, and proactive testing. JAMA. Ek Tablo 3/6

[xi] Wang CJ, Ng CY, Brook RH. Response to COVID-19 in Taiwan: big data analytics, new technology, and proactive testing. JAMA. Ek Tablo 4/6

[xii] Wang CJ, Ng CY, Brook RH. Response to COVID-19 in Taiwan: big data analytics, new technology, and proactive testing. JAMA. Ek Tablo 5/6

[xiii] ‘‘What coronavirus success of Taiwan and Iceland has in common’’ , The Conversation , 29 Haziran 2020 https://theconversation.com/what-coronavirus-success-of-taiwan-and-iceland-has-in-common-140455

[xiv] C.Jason Wang-Chung Y. Ng-Robert H. Brook ‘‘Response to Covid-19 in Taiwan’’ , The Journal of the American Medical Assoscation

[xv] ‘‘What coronavirus success of Taiwan and Iceland has in common’’ , The Conversation , 29 Haziran 2020 https://theconversation.com/what-coronavirus-success-of-taiwan-and-iceland-has-in-common-140455

[xvi] ‘‘What coronavirus success of Taiwan and Iceland has in common’’ , The Conversation , 29 Haziran 2020 https://theconversation.com/what-coronavirus-success-of-taiwan-and-iceland-has-in-common-140455

[xvii] https://english.ey.gov.tw/News3/9E5540D592A5FECD/09d1d995-fe7f-45b8-89ee-6a42d279a280

[xviii] Reid, T.R. (2008). "FRONTLINE: Sick Around the World". Public Broadcasting Service.

[xix] Han, Cheung "Taiwan in Time: Saying no to universal healthcare", Taipei Times, (14 Temmuz 2019)

[xx]https://www.nhi.gov.tw/Resource/webdata/21717_1_UnversalHealthCoverage-2.pdf

[xxi] ‘‘Healt Care Index by country in 2020 mid-year’’

https://www.numbeo.com/health-care/rankings_by_country.jsp

[xxii] ‘‘Coronavirus-The situation in Taiwan https://www.flandersinvestmentandtrade.com/export/nieuws/coronavirus-%E2%80%93-situation-taiwan

[xxiii] ‘‘How has Taiwan kept its coronavirus infection rate so low?’’, Deutsche Welle https://www.dw.com/en/taiwan-coronavirus/a-52724523

[xxiv] ‘‘How has Taiwan kept its coronavirus infection rate so low?’’, Deutsche Welle https://www.dw.com/en/taiwan-coronavirus/a-52724523

[xxv] https://law.moj.gov.tw/ENG/LawClass/LawAll.aspx?pcode=L0050001

[xxvi]  Javier C. Hernandez-Chris Horton ‘‘Taiwan’s weapons against coronavirus: An epidemiologist as Vice President’’, The New York Times, 21 Mayıs 2020

https://www.nytimes.com/2020/05/09/world/asia/taiwan-vice-president-coronavirus.html

[xxvii] ‘‘Inside Taiwan’s response to Covid-19’’, JHU Office to external affairs ,

 https://www.jhsph.edu/covid-19/news-and-events/events/_documents/2020-04-24-inside-taiwanas-response-to-covid-19-transcript.pdf

[xxviii] ‘‘Five plus two’’ innovative industries plan’’, Executive Yuan, 30 Mart 2018 https://english.ey.gov.tw/News3/9E5540D592A5FECD/c9e63678-1c18-4674-b35f-298f9ba7a2bd

[xxix] Evan E. Fagenbaum-Jeremy Smith, ‘‘How Taiwan can turn coronavirus victory into economic success’’ , Foreign Policy , 1 Haziran 2020

 https://foreignpolicy.com/2020/06/01/taiwan-coronavirus-pandemic-china-economy-technology/

[xxx] ‘‘The Taiwanese medtech transforming healthcare’’ , BBB Future http://www.bbc.com/storyworks/future/transforming-taiwan/the-taiwanese-medtech-transforming-healthcare?fbclid=IwAR3eFXctNHfezRgFKwCowcCeNsB4JLEDSezLwx-JAKE0uAskK3IaTA2jYzc

[xxxi] Jenny Lei Ravelo , ‘‘Politics and health clash as Taiwan’s bid for observer status falls at WHA’’ , Devex , 22 Mayıs 2018

 https://www.devex.com/news/politics-and-health-clash-as-taiwan-s-bid-for-observer-status-falls-at-wha-92806

[xxxii] ‘‘Uluslararası hukuk açısından Tayvan’ın Konumu’’, SASAM

http://sahipkiran.org/2018/08/15/tayvan/

[xxxiii] Lousie Watt, ‘‘Taiwan says it tried to warn the world about coronavirus. Here’s what it really knew and when’’, Time, 19 Mayıs 2020

 https://time.com/5826025/taiwan-who-trump-coronavirus-covid19/

[xxxiv] Hilton Yip, “Research Finds Huge Impact of Interventions on Spread of Covid-19”, Hong Kong Free Press, 12 Nisan 2020.

[xxxv] World Health Organization, Twitter, 14 Ocak 2020, https://twitter. com/whostatus/1217043229427761152?lang=en, (Erişim tarihi: 9 Eylül 2020)

[xxxvi] Stanley Kao, ‘‘Taiwan wants to help fight the coronavirus. Who won’t let it.’’ Foreign Policy , 28 Şubat 2020  https://foreignpolicy.com/2020/02/28/taiwan-who-coronavirus-china-international-organizations/

[xxxvii] Mike Gallagher, ‘‘It’s time to stand with Taiwan’’, National Review, 11 Mayıs 2020 https://www.nationalreview.com/2020/05/taiwan-deserves-united-states-support/

[xxxviii] Nick Aspinwall, “Pompeo Urges Tedros to Invite Taiwan to WHA as More Countries Join Campaign”, The Diplomat, 8 Mayıs 2020

[xxxix] Saira Asher, ‘‘Coronavirus: Why Taiwan won’t have a seat at the virus talks’’, BBC News 17 Mayıs 2020 https://www.bbc.com/news/world-asia-52661181

[xl] “China Opposes Countries Proposing Observer Status for the Taiwan Region”, CGTN, 14 Mayıs 2020, https://news.cgtn.com/news/2020-05- 14/China-opposes-countries-proposing-observer-status-for-Taiwan-region-QudQZtsjSg/index.html

[xli] “WHO Says has ‘No Mandate’ to Invite Taiwan to Assembly Meeting”, Reuters, 11 Mayıs 2020.

[xlii] The Editorial Board, “The WHO and Taiwan”, The Wall Street Journal, 8 Mayıs 2020

[xliii] ‘‘How has Taiwan kept its coronavirus infection rate so low?’’, Deutsche Welle https://www.dw.com/en/taiwan-coronavirus/a-52724523

[xliv] Lanhee Chen, ‘US has a lot to learn from Taiwan’s Covid fight’’, CNN, 10 Temmuz 2020

 https://edition.cnn.com/2020/07/10/opinions/taiwan-covid-19-lesson-united-states-chen/index.html

[xlv] Saira Asher, ‘‘Coronavirus: Why Taiwan won’t have a seat at the virus talks’’, BBC News 17 Mayıs 2020 https://www.bbc.com/news/world-asia-52661181

[xlvi] ‘‘Taiwan can help, and Taiwan is helping!’’, Ministry of Foreign Affairs https://www.mofa.gov.tw/en/cp.aspx?n=AF70B0F54FFB164B