Şeyh Said İsyanı

Şeyh Said İsyanı için sebep arayanların araya 1924 Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nu eklemeleri de hayâlî bir kurgudur. Çünkü 1921 Anayasası’nda “TBMM, şeriat kurallarını uygulamakla yükümlüdür. TBMM, İslâm hükümlerine karşı yasa çıkaramaz” maddeleri 1924 Anayasası’nda korunmuştur. Hatta fazladan, “Devletin dini, İslâm Dinidir” maddesine de yer verilmiştir. Böyle bir anayasaya Şeyh Said niçin isyan etsin?

İSYANDAN sonra yakalanıp 29 Haziran 1925’te Diyarbakır’da idam edilmesinin 96’ncı yıldönümünde Şeyh Said, her yıl olduğu gibi bu yıl da isyan konusu üzerinden bazı çevrelerin siyâsî görüşlerine göre yorumlanmaya devam edildi. Bu isyanı Türkiye’ye karşı bir süngü olarak kullanmak ve intikam aracı hâline getirme isteği açıktır.

Şeyh Said, idam edildiğinde tahminen 65 yaşındaydı. Zaza bir aileye mensuptu. Şimdiye kadar onun Zazalığını atlayarak Kürt sayanlar, her nedense artık Zaza olduğunu yazmayı gerekli görmenin yanında tek başına Zazalığını yeterli görmemiş olmalılar ki “Seyyid” olduğunu da eklediler.

Kişi bu dünyaya gelirken etnik aidiyetini, rengini, cinsiyetini, ailesini seçerek gelmez. Bütün bunlar İlâhî İradenin tayin ettiği hususlardır. Bunlar için insanın üstün tutulması da, aşağı sayılması da son derece yanlış ve akıl dışıdır. Kişi için önemli olan, kendisinin ne yaptığıdır ve yaptıklarının hayır olup olmadığıdır. İnsan için kendi kazandığından başka bir şey yoktur (Necm, 39). Bu gerçeğe rağmen İslâm dünyasındaki nüfusun belki yarısının “Seyyid” ve “Şerif” diye adlandırılması, izzetin, itibarın, insanın yaptıklarında değil, mensup olduğu ailede ve etnik kökende görüldüğünün bir işaretidir.

Şeyh Said, ilmiye sınıfına mensuptur. Resmî olmayan bir medrese eğitimi gördüğünden, hangi ilme ne kadar vâkıf olduğunu söylemek mümkün değildir. Bunun yanında, kendisi Nakşibendî şeyhidir, üstelik adının önünde “Şeyh” kelimesinin bir sıfat olarak kullanılması, hem bu sıfatla gördüğü ilginin, hem de kendisinin bu sıfatı benimsediğinin işaretidir.

İkinci Mahmut’un Yeniçeri Ocağı’nı kapatmasının ardından ocağın bağlı olduğu Bektaşî tarikatını yasaklayarak bütün mal varlığını Nakşibendî tarikatına veya hazîneye devrettirmesinden dolayı Nakşibendî, Osmanlı’nın son yüzyılını ayrıcalıklı olarak geçirmişti. Osmanlı Devleti’nden yanaydı. Yine de Nakşibendîliğin bütün kolları arasında mutlak bir siyâsî görüş birliğinin olduğunu söylemek mümkün değildir.

Şeyh Said, Erzurum/Hınıs Kolhisar köyünde ikâmet eden birisidir. Orası dış dünya ile temasa elverişli bir yer değildir. Başkent İstanbul’da olup biten siyâsî kavgaların etkilerinden de hayli uzaktır. Ancak Doğu Anadolu bölgesinde 19’uncu yüzyıl boyunca devam eden Ermeni isyanları ve ardından tehcir edilmeleri, bölgenin üç kez Rus işgaline uğraması, Ermeniler ile Müslümanlar (Türk-Kürt-Zaza) arasında kanlı çatışmaların olması, bölge sakinlerini siyâsî tartışma ve kavgaların tarafı durumuna getirmişti. Osmanlı Devleti ise ortadan kalkmak üzereydi.

Şeyh Said, Kırmanç (Kürt) değil, Zaza idi. İki topluluk arasında esaslı bir farklılık görmezdi. Ancak Kırmançların bu farklılığı önemsediği söylenebilir. Çünkü Cibran ve Hasenan dışında diğer Kırmanç aşiretlerinden Şeyh Said İsyanı’na katılan olmamıştır. Zazaların da tümü bu isyana katılmamıştır. Özellikle Zaza Alevîleri, Şeyh Said İsyanı’na karşı hükûmetin yanında yer almış, hatta Muş Varto’daki Hormek/Lolan aşiretleri, isyancılara karşı hükûmetin tarafında fiilen savaşmışlardır.

Şeyh Said İsyanı’nın bin 300 yıldan beri görülmeyen nakız bir Ermeni tehciri” çerçevesi içinde görülmesi, açık bir Ermeni taraftarlığıdır. Çünkü bin 300 yıl tehcire ihtiyaç duymayanların hangi nedenler ile bu tedbire mecbur kaldıkları gerçeğini yok saymaktır. Zaten tarih olayları sebep-sonuç ilişkisi içinde ele alınmazlar ise yalnızca sonucun açıklanması yeterli olmaz. Sebep-sonuç ilişkisi, tarih biliminin temel kurallarındandır. Bu kuralın ihmâl edilmesi, her şeyden önce iyi niyet eksikliğindendir ve ideolojik bir tercihin işaretidir.

Şeyh Said’in tehcirde Ermenilere sahip çıktığını gösteren hiçbir bilgiye de sahip değiliz. Üstelik Şeyh’in Türk, Kırmanç ve Zazalara karşı Ermenilere sahip çıkması, akla uygun bir hikâye değildir. Eğer böyle bir tercihi olsaydı, muhtemelen konu hakkındaki belgelerde Şeyh’in adı geçerdi. Tehcir konusunda çok etkili olan Cibran ve Hasenanlı aşiretleri isyan sırasında Şeyh’in tarafında yer aldığına göre, Şeyh ya tehcirin yanında ya da tehcire karşı bir tutum takınmamış demektir. Aksi hâlde bu iki Kırmanç aşireti ile Şeyh’in ilişkisi bozulmuş olurdu. Günümüzde Şeyh Said için tehcir konusunda Ermenilerin lehine daha olumlu bir tutum sahibi olduğu gibi vurgular tümüyle bir kurgudur. “Vebâl olarak gördükleri tehcir” olayının dışına Şeyh’in adını çıkarma çabasıdır.

Şeyh Said ve isyan

Şeyh Said’in kayınbiraderi Cibranlı Halit Bey öncülüğünde 1920’de kurulan Azadi Cemiyeti ise doğrudan Kürdistan bağımsızlığı için çalışmaktaydı. Şeyh Said’in iki torunu Abdülmelik Fırat ve Abdülillah Fırat, anılarında ve çeşitli gazetelerde verdikleri röportajlarında, Şeyh Said’in Cibranlı Halit aracılığı ile Azadi’ye katıldığını ve onunla paralel çalıştığını savunmuşlardır. (Ferzende Kaya, Mezopotamya Sürgünü, Abdülmelik Fırat’ın Yaşam Öyküsü, İstanbul-2003)

Torunların anlatımı ne kadar gerçek, ne kadar abartılıdır, bunu tayin etmek zor; çünkü Şeyh Said’in siyâsî görüşlerini ve tutumunu açıklayan, birkaç mektup ve mahkeme ifadelerinin dışında geriye bıraktığı yazılı metin yoktur. Yine de torunlarının anlatımlarını hesaba katmak icap eder.

Torunları ise Şeyh Said’in isyanında, Türkiye şartları kadar Azadi Cemiyeti faaliyetlerinin de tayin edici olduğunu savunmuşlardır. İsyanda bağımsız Kürdistan amacının tek başına tayin edici bir unsur olduğunu söylemek abartılı olur. Ancak Şeyh Said mahkeme ifadesinde “Kürdistan amacını reddetmiş” olsa da, onun isyan öncesinde bu amacı bütünüyle reddettiğini gösteren bilgilere sahip değiliz.

Şeyh Said İsyanı için sebep arayanların araya 1924 Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nu eklemeleri de hayâlî bir kurgudur. Çünkü 1921 Anayasası’nda “TBMM, şeriat kurallarını uygulamakla yükümlüdür. TBMM, İslâm hükümlerine karşı yasa çıkaramaz” maddeleri 1924 Anayasası’nda korunmuştur. Hatta fazladan, “Devletin dini, İslâm Dinidir” maddesine de yer verilmiştir. Böyle bir anayasaya Şeyh Said niçin isyan etsin?

Anayasanın bu maddeleri elbette siyâsî amaçla, halkı aldatma gibi nedenlerle yazılmış olmalıdır. Üstelik bu anayasa yürürlükte iken İslâm’ın adı ve uygulaması hukukta, eğitimde, günlük hayatın içinde kanlı tasfiyelerle kazınmış, yok edilmiştir. Şeyh Said, isyana davet için sağa sola yazdığı mektuplarında ve yakalanmasından sonra verdiği ifadelerinde isyan sebebi olarak hiçbir zaman 1924 Anayasası’ndan söz etmemiştir.

Kemal Paşa’nın Millî Mücadele esnasında “Kürtleri hayâlî vaatlerle kandırdığı, bu yüzden Şeyh Said İsyanı’nın ortaya çıktığı” iddiası da tümüyle tarihin kurgulanma çabasıdır. Çünkü “Kürtlere vaat” olarak gösterilen Amasya Mülâkatı, gizli yapılan bir görüşmedir. Şeyh’in bu gizli görüşmedeki konuşmalardan haberdar olduğu, o vaatlerin gerçekleşmesini beklediği, aksini görünce isyan ettiğini gösteren hiçbir bilgi yoktur.

İşin gerçeği şudur ki, Osmanlı Devleti’nin tasfiye döneminde Kürt Teali ve Azadi gibi cemiyetler, “Bağımsızlık bizim de hakkımızdır” diyerek bu doğrultuda çalışmışlardır. Bağımsızlık çalışmalarının olduğu dönemde henüz ortada Kemalizm diye bir şey yoktur.

Özetle Şeyh Said İsyanı’nın sebepleri arasında Kemalizm’i göstermek, yüz yıl öncesindeki isyan sebepleri arasına yeni maddeler eklemekten farksızdır. İsyan sırasında fiilen bir Kemalist uygulama vardır. Ancak bunu, 4-5 yıl öncesinde hazırlığı başlamış olan isyanın gerekçesi olarak göstermek, doğrudan tarihin tahrifidir.

Şeyh Said İsyanı’nda Batılı ülkelerin, özellikle Fransa’nın Ankara Hükûmeti’ne destek olduğu, bunun için Suriye topraklarından geçen demiryolunu Ankara Hükûmeti’nin kullanmasına izin verdiği iddiası büyük ölçüde cehalete dayalıdır. Çünkü Ankara Hükûmeti ile Fransa arasında 1921’de yapılmış olan Ankara İtilafnâmesi’ne göre, Ankara Hükûmeti’nin bu demiryolunu kullanma hakkı vardır. Dolayısı ile Ankara Hükûmeti’nin demiryolunu kullanmasını, Hükûmet’e Fransa’nın bir yardımı gibi görmek yanlıştır.

Türkiye Hükûmeti’nin Şeyh Said İsyanı’nı “içeride Kürt isyanı, dışarıda ise İslâm/irtica isyanı” diye tanıttığı görüşü, isyanın mahiyetini değiştirmez. Fransa/İngiltere gibi ülkelerin Türkiye’deki bu isyan hakkında bilgilerinin olmadığı, yalnızca Türkiye Hükûmeti’nin açıklamalarına bağlı kalarak Türkiye Hükûmeti’ni desteklediği gibi görüşler yersizdir. Adı geçen ülkeler elbette Şeyh Said İsyanı hakkında istihbaratları nedeniyle bilgi sahibiydiler.

İngiltere ve Fransa gibi ülkelerin tercihlerini Ankara Hükûmeti’nin, Kemal Paşa’nın lehine yaptıkları açıktır. Kemal Paşa, her fırsatta Batı’yı tercih ettiğini açıklamış ve Lozan Antlaşması’nı da bunun için yapmıştır.

Şeyh Said’in Türkiye’de olup bitenleri anlamadığı gibi uluslararası ilişkileri de anlamadığı ya da önemsemediği açıktır.

İsyan bütün Türkiye’yi hedefleyen, Türkiye’de yaşayan bütün ahaliyi muhatap gören bir isyan değildir. Doğu Anadolu bölgesinde Kırmanç ve Zaza nüfusunu muhatap almıştır ve bu iki topluluğun da meskûn olduğu bölgeyi ele geçirmeye çalışmıştır.

Son söz

Her ne kadar Şeyh Said yakalandıktan sonra Kürdistan iddiasını külliyen reddetmiş olsa bile Doğu Anadolu bölgesiyle sınırlı bir isyandır. Şeyh’in taraftarları ile onları engellemeye çalışanlar arasındaki mücadele de bir kardeş kavgasından başka bir şey değildir.

Şeyh Said, bir kardeş kavgasına yol açmıştır. Ankara Hükûmeti ise bu olayı bahane ederek tek kişilik bir yönetimi kurmanın gerekçesi hâline getirmiştir. İsyan bölgesinde olayla ilgili ilgisiz tüm halk, büyük bir mağduriyet yaşamıştır.

Şeyh Said İsyanı’nı Türkiye’nin varlığına düşmanlığın bir bahanesine dönüştürme çabaları da önemlidir. Türkiye’nin adı 1923’te, Lozan’da “Türkia” olarak konulduğu için, Türkiye var olmuş değildir. 1920 Gümrü Anlaşması’nda da en az on maddede “Türkiye” adı yer almıştır. Ermenistan, Arabistan ve Kürdistan gibi isimleri meşru ve yerinde görenlerin hâlâ “Türkiye” adıyla takıntılarının devam etmesi, sömürgecilerin icadı gibi takdim etmeye heveslenmeleri ise başka bir kinin sonucu olmalıdır. Üstelik İslâmcılık görüntüsü ile akıl dışı bu hezeyanların tekrarlanması, İslâmcılığın ateşe atılmasıdır.