MISIR’ın Çin ile olan ilk diplomatik ilişkisi 1956’da gerçekleşmiştir ve Mısır, Çin’in Orta Doğu’da diplomatik ilişki kurduğu ilk ülkedir. İki ülke arasındaki diplomatik ilişki, 1995’te Mısır Cumhurbaşkanı Muhammed Hüsnü Mübarek ile Çin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkanı Jiang Zeming’in (江泽明) “Stratejik Ortaklık Anlaşması”na imza atmasıyla bir derece yükselmiştir[i].

Çin’deki “Kültür Devrimi” döneminde Çin Hükûmeti Orta Doğu’daki tüm büyükelçiliklerini Pekin’e geri çağırırken, Mısır’daki büyükelçiliğini bundan istisna tutmuştur. Orta Doğu Çin için enerji açısından ne kader büyük önem arz etse de, 1950-1980 yılları arasında Çin, Orta Doğu ile pek ilgilenmemiştir. Çin’in Orta Doğu ile olan sıcak ilişkileri, 1980 sonrası, özellikle de 2000’li yıllardan itibaren başlamıştır[ii].

1999’da Mübarek’in Çin’e yaptığı ziyareti sırasında Mısır-Çin-Süveyş Ekonomik ve Ticarî İş Birliği Bölgesi Kurma Projesi’ne karar verildi ve bu proje 2008’de hayata geçirildi. 2011 Mısır Devrimi sonucu Muhammed Mursî iktidara geldi. Dış politikada Mısır’ı Amerika’nın yörüngesinden uzaklaştırmak isteyen Mursî, alternatif ortak arama girişiminde bulundu ve Çin’i ortağı olarak seçti. Bundan dolayı Mursî, iktidara geldikten sonra ilk uluslararası ziyaretini Washington’a değil, Pekin’e yaptı. Mursî döneminde Çin’in Mısır’a yaptığı yatırımlar yüzde 60 artmış olup, 2008’de hayata geçirilen Mısır-Çin-Süveyş Ekonomik ve Ticarî İş Birliği Bölgesi Kurma Projesi sonrasında Çin yatırımları 500 milyon dolardan 2 milyar dolara yükseldi. İki ülke arasındaki ticaret hacmi, 2007 rakamı olan 1,8 milyar dolardan 2013 yılının sonunda 7,6 milyar dolara yükseldi[iii]. Ayrıca Çin, Orta Doğu’daki Arap-İsrail çatışmalarında hep Arap ülkelerinin tarafını tuttu ve Filistin meselesinde Mısır’ın kararını destekledi[iv].

2014’te Abdülfettah Es-Sisi Mısır Cumhurbaşkanı olduktan sonra, Çin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkanı Xi Jinping (习近平), onun yemin törenine özel vekil gönderdi. Aynı yılın Ağustos ayında ise iki ülke arasında ilk strateji toplantısı gerçekleşti ve Ocak ayında Mısır’da, bakanlık statüsüne sahip olarak “Çin Birliği” adında bir kurum tesis edildi. 2016’da Mısır ile Çin arasındaki ticaret hacmi yaklaşık 11 milyar dolar olarak gerçekleşmiş olup, Mısır’ın Çin’e yaptığı ihracat ise 488 milyon dolardır[v].

2014’ten 2017’ye kadar olan zaman dilimi, iki ülke arasındaki resmî ziyaretlerin en yoğun şekilde gerçekleştiği dönemdir[vi]. 21 Ocak 2016’da Çin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkanı Xi Jinping, Mısır’a ziyarete geldi; ziyaret sırasında iki ülke arasında 80 maddeli bir anlaşma imzalandı. Anlaşma devlet güvenliği, teröre karşı birlikte mücadele etme, medya iş birliği, dış ticaret, tarım ve kültür konularını içeriyordu. Böylece 2016 senesi, Mısır’da “Çin Yılı”, Çin’de ise “Mısır Yılı” olarak adlandırıldı[vii]. 2017’de Mısır ile Çin arasındaki ticaret hacmi 11,4 milyar dolar olarak gerçekleşmiş olup, Mısır’ın Çin’e yaptığı ihracat hacmi ise 1,034 milyar dolar olarak gerçekleşti[viii].

Bu süreçler yaşanırken, 1980’li yıllarda Çin’de reform döneminin başlaması ile Doğu Türkistan’da siyâsî açıdan baskılarda görece hafifleme olmuştu. Halk bunu fırsat olarak değerlendirdi ve çocuklarını Mısır, Pakistan ve Suudi Arabistan gibi ülkelere din eğitimi alması için göndermeye başlamıştı. Böylece 1990’lı yıllardan itibaren Mısır’a dinî eğitim almak için gelen Doğu Türkistanlı öğrencilerin sayısı artmıştı. 2016’da bu sayı en uç noktaya ulaştı. 2016’da, Mısır’da eğitim görmekte olan Doğu Türkistanlı öğrencilerin sayısının 3 bin ilâ 5 bin arasında olduğu tahmin edilmektedir. Bu kadar çok sayıdaki Doğu Türkistanlı öğrencinin dinî eğitim görmesi Çin Hükûmeti’ni rahatsız etmiş olmalı ki 2016 yılının ortalarından itibaren bu öğrencilerden memleketlerine geri dönmeleri istendi. Çin Hükûmeti ilk başlarda, Doğu Türkistanlı öğrencilerin anne ve babalarından çocuklarını geri dönmeleri için aramalarını istedi; daha sonra ise Çin güvenlik güçleri, Mısır’daki Doğu Türkistanlıları, memleketlerinde kalan aileleri ile tehdit etmeye başladı. Bu sebeple birçok öğrenci Mısır’dan Doğu Türkistan’a geri dönmek zorunda kaldı.

2017 senesindeki Ramazan Bayramı’nın son gününün hemen ertesi günü Kahire polisi, Kahire’de dinî eğitim görmekte olan Doğu Türkistanlı öğrencileri gözaltına almaya başladı. Bazılarını sokakta, bazılarını ise kaldığı evlerine baskın yaparak gözaltına aldı ve karakola götürdü. Bu durumdan haberdar olan bazı öğrenciler aceleyle diğer ülkelere gitmek için Kahire, İskenderiye ve Hurgada Havalimanlarına doğru yola çıktılar. Fakat şâhitlerin söylediklerine göre, öğrencilerin hepsi havalimanlarında Mısır polisleri tarafından yakalanarak hapishanelere götürülmüşlerdir. Bu operasyon sonrasında gözaltına alınan Doğu Türkistanlıların sayısının yaklaşık 100 olduğu söylenmektedir.[ix]

Gözaltına alınanlar sorguya çekilirken, sorgulayanların sadece Mısır polisleri olmadığı, Çin polislerinin de sorguda bulunduğu ortaya çıkmıştır. Yaklaşık iki ay hapishanede gözaltında tutulduktan sonra bir kısmı, üçüncü bir ülkeye gitmek şartıyla serbest bırakılmış, ancak bir kısmı ise kaybolmuştur. Kaybolanların sonraki süreçlerde Mısır Hükûmeti tarafından Çin’e iade edildiği öğrenilmiştir[x].

21 Ocak 2016’da Çin Halk Cumhuriyeti Devlet Başkanı Xi Jinping, Mısır’a ziyarete geldi; ziyaret sırasında iki ülke arasında 80 maddeli bir anlaşma imzalandı. Anlaşma devlet güvenliği, teröre karşı birlikte mücadele etme, medya iş birliği, dış ticaret, tarım ve kültür konularını içeriyordu. Böylece 2016 senesi, Mısır’da “Çin Yılı”, Çin’de ise “Mısır Yılı” olarak adlandırıldı.

Mısır’daki Doğu Türkistanlılar

Mısır, Doğu Türkistan için coğrafî mesafe olarak çok uzak sayılsa dahi halkın gönlünde hep yakın hissedilmiştir. Orta çağlarda Büyük Türkistan ile Mısır’ın arasında gelişen olaylar ve İslâm’ın eğitim merkezlerinden olan El-Ezher Üniversitesinin Mısır’da bulunması, Türkistan halkının zihninde Mısır hatırasını hep taze tutmuştur. Mısır’ın 8’inci yüzyılın ortalarından itibaren belli bir dönem Orta Asya’dan gelen Türkler (Tolunoğulları, İhşidiler ve Memluk Devleti) tarafından yönetilmesi de Mısır halkının Türkistan’ı tanımasında büyük rol oynamıştır. Bazı kültürel farklıkların olmasına rağmen aynı dinî inançlara sahip olmak ve aynı medeniyetin çatısı altında bulunmak, bu iki bölgenin eğitim ve seyahat ilişkilerini sürdürmesinde kolaylık sağlamıştır[xi].

Doğu Türkistanlıların Mısır’daki varlığı, elde ettiğimiz bilgilere göre 20’nci yüzyılın başlarına denk gelmektedir. Örneğin, Doğu Türkistan’ın Gulca şehrinden olan, Uygur Ceditlik Hareketi’nin öncülerinden biri olarak sayılan Nesuha Emin, 1905’te Mısır’a gelmiş ve El-Ezher Üniversitesinde eğitim almaya başlamıştır. Onun Mısır’daki eğitim hayatı, 1915’te Doğu Türkistan’a dönene kadar devam etmiştir[xii].

1933’te kurulan Birinci Doğu Türkistan Cumhuriyeti’nin kurucularından biri olan Sabit Abdülbaki de Mısır’a gitmiş olup, 1931’de çıktığı Hac seferiyle Hicaz bölgesindeki birkaç ülkede bulunmuş ve Mısır’ın İskenderiye ve Kahire şehirlerine de gitmiştir. Mısır’dayken dönemin ünlü âlimleri ile ilim sohbetlerinde bulunmuş, ünlü İslâm düşünürlerinden Muhammed Reşid Rida ile çok yakın bir ilişki kurmuştur. Sabit Abdülbaki, Reşid Rida ile yaptığı sohbetlerde İslâm âleminin durumu ve İslâm kanunu üzerine tartışmalar yapmıştır. Hattâ Doğu Türkistan’daki esarete düşen halkı kurtarmanın yollarını araştırmış, Mısır’daki âlimlerin tavsiyelerini almıştır. Mısır’dan Hicaz’a dönerken iki ciltli “İslâm Kanunu” adlı eseri kaleme almıştır. Kaleme almış olduğu bu eser, 1933’te Doğu Türkistan’da kurulan Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti’nin anayasasının temelini oluşturmuştur. Ayrıca diğer önemli eserlerinden biri olan “Ruşen Beyan Türkî Tefsir-i Kur’ân” adlı Kur’ân tefsirini Uygur Türkçesi ile kaleme almıştır[xiii].

Doğu Türkistanlı önemli şahsiyetlerden İsa Yusuf Alptekin ve Muhammed Emin Buğra, diasporadaki Doğu Türkistan dâvâsının liderlerinden olup, 1949’da Doğu Türkistan, Çin Komünist Partisi tarafından işgal edildikten sonra, bir grup Doğu Türkistanlı ile yurtdışına göç etmek zorunda kalmıştır. İsa Yusuf Alptekin ve Muhammed Emin Buğra, Doğu Türkistan dâvâsında Mısır’ın merkez olmasını savunmuşlardır. Bu iki önemli şahsiyet, 1953’te Müslüman Halkların Bağımsızlık Mücadele Birliği’nin (جماعة الكفاح لتحرير شعوب الإسلامية) Kahire’de düzenlediği Genel İslâm Konferansı’na katılmış ve dönemin El-Ezher Üniversitesi temsilcisi Abdullatif Daraz ve ünlü yazar Taha Hüseyin ile fikir alışverişlerinde bulunmuştur[xiv]. 1953’te, Mısır’da, Uygur asıllı İbrahim Vasil önderliğinde “Savtu Türkistan” (Türkistan’ın Sesi) adlı aylık dergi yayınlanmaya başlanmıştır. Bu derginin yayınlanma amacı ise Doğu Türkistan’ı İslâm dünyasına tanıtmaktan ibaret olmuştur. Bu aylık dergi 1959’a kadar yayınlanmıştır[xv].

1949’da Çin’in Komünist Parti yönetimine geçmesiyle yurtdışına öğrenci gönderme faaliyetleri durdurulmuş ve Çin vatandaşlarının yurtdışına gitmeleri yasaklanmıştır. Bu durum, Çin yönetimi işgalinin altındaki Doğu Türkistan’da 1985’e kadar devam etmiştir. 1981’de Deng Xiaoping’in (邓小平) iktidara gelmesi ve uygulamaya koyduğu dışa açılma politikaları neticesinde, yurtdışında eğitim alma hareketliliği başlamıştır. Din bilgini Muhammed Ömer ile yaptığımız mülâkat sırasında söylediklerine göre, 1980 sonrası Doğu Türkistan’dan Mısır’a gelenler toplam 10 kişi olup, hepsi de 1985’te Mısır’a gelmiştir.   

1949’dan 1980’e kadar Doğu Türkistan, Çin Komünist Partisi’nin ağır dinî ve kültürel baskılarına maruz kalmış, bu dönemde dinî eğitim yasaklanmış ve din adamları hapse atılmıştır. Ayrıca bu dönemde Umreye gitmek neredeyse imkânsızdır[xvi]. 1976’da Mao’nun ölümü ve ondan sonra iktidara gelen Deng’in ekonomiyi önceleyen reform politikaları sonucunda bir dönemlik -geçici olarak- şekilde Doğu Türkistan rahat bir “nefes alabilmiştir”. Din adamları serbest bırakılmış ve özel dinî eğitim yeniden devam etmiştir. 1979’da Çin’den ilk Hac kafilesi Suudi Arabistan’a ulaşmıştır[xvii]. Bu dönemde bazı Doğu Türkistanlılar, Hac farzını edâ etmek için çıktıkları seferde çocuklarını da yanlarında götürmüş, sonrasında çocuklarını, dinî eğitim almaları için Pakistan ve Mısır’daki okullara yerleştirerek geri dönmüşlerdir. 1985’te Mısır’a eğitim almak için gelen Doğu Türkistanlılar da aynı şekilde gelmişlerdir.

Kur’ân-ı Kerîm’i Arapçadan Uygur Türkçesine ilk defa tercüme eden ve iki ciltten oluşan hacimli Arapça-Uygurca sözlüğü kaleme alan ünlü din bilgini Muhammed Salih, 1990’da, Mısır’da düzenlenen İslâm Düşüncesinin Yenilenmesi için Uluslararası İslâm Kongresi’nde (المؤتمر الإسلامي الدولي لتجديد الفكر الإسلامي), dünyada önde gelen on Müslüman âlimden biri olarak seçilmiştir. Mısır Hükûmeti tarafından Mısır Birinci Derece Bilim ve Sanat Madalyası’na (وسام العلوم والفنون من الطبقة الأولى) lâyık görülmüştür. Madalya, dönemin Cumhurbaşkanı Muhammed Hüsnü Mübarek tarafından bizzat verilmiştir. Ne yazık ki bu büyük din âlimi, 2018’de, Doğu Türkistan’daki bir Çin toplama kampına gönderilmiş ve 40 gün sonra, 82 yaşında, Çin Hükûmeti tarafından şehit edilmiştir[xviii].

Çin İslâm Enstitüsü ile El-Ezher Üniversitesinin 2004’te yapmış olduğu anlaşma üzerine Çin Hükûmeti, her sene İslâmî ilimler öğrenimi için belli sayıdaki öğrenciyi Mısır’a göndermeye başlamıştır[xix]. Böylece Mısır’daki Doğu Türkistanlı öğrencilerin sayıları da artmaya başlamıştır. Fakat Mısır’a gelen Doğu Türkistanlı öğrencilerin çoğu kendi imkânları ile gelmiştir. El-Ezher Üniversitesi İslâm Hukuku Bölümünden mezun olan din bilgini Muhammed Emin ile yaptığımız mülâkatta, Muhammed Bey, kendisinin 2005’te Mısır’a geldiğini, o dönemde Mısır’da 150 ilâ 200 arasında Doğu Türkistanlının olduğunu ve Doğu Türkistanlıların sayılarındaki artışın 2009’a kadar yavaşladığını anlattı. 2009 Urumçi Katliamı’ndan sonra Mısır’daki Doğu Türkistanlıların sayıları istikrarlı bir şekilde artmaya başlamış ve Çin Hükûmeti’nin 2015’te pasaport işlemlerini serbest bırakması sonucu Mısır’daki Doğu Türkistanlı öğrenci sayısı bir kat daha artmıştır. Çin Hükûmeti ile Mısır Hükûmeti’nin 4 Temmuz 2017’de ortak düzenlediği ve Doğu Türkistanlıları hedef alan operasyona kadar Mısır’daki Doğu Türkistanlı öğrenci sayılarının 3 bin ilâ 6 bin arasında olduğu söylenmektedir [xx].

Mısır’da Uygur öğrenci avı

28-29 Nisan 2014’te, Pekin’de, Çin Komünist Partisi Merkez Komitesi’nin İkinci Xinjiang Çalışmaları Toplantısı düzenlendi ve toplantıda Doğu Türkistan’ın ekonomik kalkınmasına, kamu hizmetlerine, sağlık, eğitim, güvenlik ve politik konumuna vurgu yapıldı. Çin Devlet Başkanı Xi Jinping, 27-30 Nisan 2014 tarihinde Doğu Türkistan’a yaptığı ziyaretinde, bölgede siyâsî istikrarın ve kamu güvenliğinin sağlanması için ilgili dairelere bazı emirleri verdi[xxi]. 2013’te Doğu Türkistan’da başlatılan “Sert Darbe Kampanyası”, Çin Komünist Partisi Merkez Komitesi’nin İkinci Xinjiang Çalışmaları Toplantısı ile fikrî zemine dönüşmüş oldu ve 2015’te Çin Devlet Konseyi tarafından çıkarılan “Terörle Mücadele Kanunu” ile resmiyet kazanarak kanunlaştı[xxii]. Böylece 2015’te çıkarılan bu kanun ile Çin Hükûmeti, Çin genelinde bin 419 kişiye ceza uyguladı; bunların çoğu Uygurlardı[xxiii].

2016’da, önceki yıllarda da olduğu gibi, Doğu Türkistan’da dinî ibadetlerin kısıtlanması ve din adamlarına yönelik baskı ve tutuklamalar devam etmiştir[xxiv]. Tibet’in Çin Komünist Partisi Genel Sekreteri Chen Quanguo’nun (陈全国) 29 Ağustos 2016’da sözde Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi’ne Komünist Parti Genel Sekreteri tayin edilmesiyle Doğu Türkistan’da daha sıkı kontrol başlatıldı[xxv]. Kasım ayından itibaren Doğu Türkistanlıların pasaportlarına hükûmet tarafından el konuldu[xxvi]. Yıl sonunda Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi Halk Savcılığı’nın yıllık değerlendirme toplantısında, yalnızca Hoten ilinde olmak üzere toplam 835 memur görevinden alındı ve hapse atıldı. Onların hapse atılma ve görevden alınmalarının gerekçesi olarak bölücülük ve ayrımcılığa karşı hizmette düşüncelerinin doğru olmaması, “ikiyüzlülük suçu” ve görevi ihmâl suçu gösterilmiştir[xxvii].

31 Aralık 2016’da, sözde Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi Genel Sekreteri Chen Quanguo ve özerk bölge üst düzey yöneticileri, Urumçi’de düzenlenen (sözde) Teröre Karşı Güvenliği Koruma Yemin Töreni’ne katıldılar. Törenden sonra silahlı kuvvetler, Urumçi’de ağır silahlar ile gövde gösteresi yaptı [xxviii]. 26 Kasım 2018’de Doğu Türkistanlı toplama kampı şâhidi Mihrigül Tursun, Washington AP’ye verdiği röportajda, Çin Hükûmeti’nin Nisan 2017’den bu yana bölgedeki Uygur, Kazak, Kırgız ve diğer Müslüman milletlere yönelik toplama kampları kurduğunu söyledi[xxix]. Son yıllarda ise bu kampların sayısının bin 400’e, kamptaki insanların sayısının ise 8 milyona ulaştığı rapor edilmektedir [xxx].

2016’nın Haziran ayında Çin ve Mısır arasında bir güvenlik anlaşması imzalandı. Karşılıklı bilgi alışverişinde bulunarak aşırılık yanlısı örgütler ve terörizme karşı mücadele etme sözü verildi[xxxi]. 2016’nın Ekim ayında Mısır’da bulunan Çin Konsolosluğu, Mısır’a seyahat vizesi ile gelen herhangi bir Çin vatandaşına eğitim ve ikâmet için izin belgesi vermeyeceğini, sadece Mısır Pekin Konsolosluğundan etiğim vizesi alanlara bu tür belgeleri vereceğini belirten bir duyuru yayınladı[xxxii]. Ekim ayında Çin, Mısır’a bir heyet gönderdi ve bu heyet Mısır’daki Doğu Türkistanlı öğrencilere Mısır’dan ayrılmalarını bildirdi[xxxiii]. 2017’nin Mart ayında, sözde Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi Hükûmeti, yine din adamlarından oluşan bir heyeti Mısır’a göndermiştir. Bu heyet de Mısır’daki öğrencilere, Çin aleyhine herhangi bir eylem yapmamaları, söylemde bulunmamaları, Çin karşıtı güçler ile iş birliği yapmamaları ve Doğu Türkistan’a geri dönmeleri konusunda tavsiyeler verdi[xxxiv].

2017’nin Nisan ayında Çin Hükûmeti, Mısır’daki Doğu Türkistanlı öğrencilere memleketlerindeki aile bireyleri aracılığıyla 20 Mayıs’a kadar Doğu Türkistan’a geri dönmeleri gerektiğini, aksi takdirde ebeveynlerinin tutuklanacağını duyurdu. Mısır’daki Doğu Türkistanlı öğrencilerin çoğunluğu Kahire’deki El-Ezher Üniversitesi İslâmî İlimler Bölümünde okumaktaydı. Öğrencilerin yarısından fazlası bu duyurudan sonra memleketlerine geri dönmek mecburiyetinde kalmışlardır. Geri kalanlar ise, dönen arkadaşlarının karşılaştıkları durumları öğrendikten sonra dönüş konusunda tereddüt etmişlerdir[xxxv]. Çünkü dönenlerin çoğunluğu sınırda çok sıkı kontrollerden geçirilmiştir. Memleketine döndükten sonra bir kısmı hapse atılmış, bir kısmı ise toplama kamplarına gönderilmiştir.

Doğu Türkistanlı öğrencilerin bir kısmı Çin Hükûmeti’nin çağrısına rağmen Doğu Türkistan’a dönmedi. 4 Temmuz 2017 günü akşam saatlerinde, Mısır emniyet güçleri, El-Ezher Üniversitesinde okuyan ve Kahire’nin Medinetu’n-Nasr (مدىنة الناصر- القاهرة) bölgesinde bulunan Doğu Türkistanlı öğrencilere yönelik yakalama operasyonu başlattı[xxxvi]. Operasyon sırasında Mısır emniyet güçleri, Doğu Türkistanlı öğrencileri herhangi bir gerekçe göstermeksizin kaldıkları evlerde, lokantalarda ve sokakta yakalayarak karakollara götürdüler[xxxvii]. Sosyal medyada yayınlanan görüntülerde Uygur öğrencilerin karakola götürüldüğü anlar kaydedilmiştir. Uygur öğrencilerin elleri kelepçelenmiştir[xxxviii]. Yayınlanan diğer görüntülerde ise Mısır emniyet güçlerinin sadece Kahire’den yaklaşık 70-80 Doğu Türkistanlı öğrenciyi tutukladığı görülmektedir[xxxix].

4 Temmuz 2017 tarihindeki operasyon sırasında tutuklananlardan biri olan Yasin Tursun, 2013’te Mısır’a eğitim almak için gelmiş olup, 2014’te El-Ezher Üniversitesi İslâm Hukuku Bölümüne kabul edilmiştir. 4 Temmuz günü akşam saatlerinde Mısır polisleri, Yasin Tursun’un evine baskın yaparak onu tutuklamış ve Nasr şehri Birinci Polis Karakolu’na (مدينة الناصر شرطة قسم اللأول) götürmüşlerdir. Tutuklama haberi Mısır’daki Uygur öğrencileri arasında WhatsApp aracılığıyla hızla yayılmış olup, haberden sonra bazı öğrenciler Mısır’dan gitmek için Kahire, İskenderiye ve Hurgada (الغردقة) Havalimanlarına doğru yola çıkmışlardır. Fakat onlar havalimanlarında Mısır emniyet güçleri tarafından yakalanmışlar ve Kahire’ye geri getirilmişlerdir. Sadece İskenderiye Borg El-Arab (مطار برج العرب بالاسكندرىية) Havalimanı’nda 19 kişi yakalanmıştır[xl]. Hurgada Havalimanı’nda ise ilk önce 17 kişi yakalanmış, sonradan üç kişi daha yakalanmış; aralarında iki kadın olduğu için diğer ülkelere gitmelerine izin verilmiştir. Nuweiba (نويبع) Limanı’nda üç aile yakalanmış, iki ailenin gitmesine izin verilmiş, geri kalan bir aile ise gözaltına alınmıştır[xli].

Mısır’dan Çin’e iade edilenlerden biri olan İlyascan Rahman’ın eşi Meremnisa Abdulgani’nin söylediklerine göre, onlar 4 Temmuz 2017 operasyon günü Türkiye’ye gitmek için seyahat hazırlıklarını yaparken, telefondan Mısır polislerinin Doğu Türkistanlı öğrencileri tutuklamaya başladığını ve polislerin ellerinde bir listenin olduğunu, o listede İlyascan ve birkaç arkadaşının da isminin olduğunu öğrenmişlerdir. Bu sebeple Kahire Havalimanı’na değil, Hurgada’ya giderler ve oradan da Türkiye’ye gitmeyi plânlarlar. Fakat 7 Temmuz’da İlyascan ve arkadaşı Şireli Şirzat, Hurgada’da polisler tarafından yakalanır. Hurgada Havalimanı’nda bir hafta boyunca tutuklu kaldıktan sonra Kahire’ye getirilirler. Meremnisa, kocasının gözaltına alındığını ve Kahire’deki bir hapishanede olduğunu, kocasının tutuklu kaldığı hapishane gardiyanının kendisini telefonundan aramasıyla öğrenir. Çin’e iade edilen Muhtar Rozi ise 16 Temmuz’da Mısır Nuweiba Limanı’ndan Ürdün Aqaba (العقبة) Limanı’na giderken gemide yakalanmıştır.

Mısır’daki Doğu Türkistanlı öğrencilere yönelik yapılan operasyonda ne kadar Doğu Türkistanlı öğrencinin tutuklandığı belli değildir. Çünkü farklı şehir ve bölgelerde tutuklanmışlardır. Kahire dışındaki şehir ve bölgelerde tutuklanan Doğu Türkistanlıların hepsi daha sonra Kahire’ye getirilmiştir. Tutuklanan Doğu Türkistanlılar 15-16 Temmuz 2017’de Kahire’deki Tura Hapishanesi’ne getirilene kadar Kahire şehrindeki farklı karakollara onar kişilik gruplar şeklinde dağıtılmışlardır. Doğu Türkistanlılara yönelik bu operasyonlar hakkında ne Mısır, ne de Çin Hükûmeti tarafından resmî bir açıklama yapılmıştır. Bu sebeple tutuklanan Doğu Türkistanlıların net sayılarına erişmek zordur[xlii]. İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün (HRW) yayınladığı bir habere göre, 8 Temmuz 2017’de Mısır Hükûmeti, hiçbir tutuklama izni olmaksızın 62 Doğu Türkistanlıyı karakola götürmüştür[xliii]. Aynı gün El-Ezher Şeyhi Ahmed et-Tayyib’in yardımcısı Muhammed Mehanna, Mısır emniyet güçleri tarafından toplam 43 Doğu Türkistanlının tutuklandığını, onlardan sadece üçünün El-Ezher Üniversitesi öğrencisi olduğunu açıklamıştır[xliv]. 3 Ağustos 2017’de Birleşik Devletler Uluslararası Dinî Özgürlükler Komisyonu (USCIRF), Mısır Hükûmeti’nin Doğu Türkistanlıları Çin’e iade etmesini kınayan mektubunda, Mısır Hükûmeti tarafından tutuklanan Uygurlar, Huiler (Tunganlar) ve Salarlar olmak üzere Doğu Türkistanlıların sayısının 200’e yakın olduğunu belirtmiş ve geri kalan Doğu Türkistanlıları Çin’e iade etmemesi gerektiği talebinde bulunmuştur[xlv].

1 Ekim 2017’de Mısır’daki Düşünce ve İfade Özgürlüğü Derneği’nin yayınladığı “Mısır’daki Uygur Krizi” adlı raporunda, tutuklanan Doğu Türkistanlıların sayısının 90 ilâ 120 arasında olduğu belirtilmiştir[xlvi]. Doğu Türkistanlıları hedef alan bu operasyon sonrasında tutuklanan Doğu Türkistanlılar, Çin Hükûmeti’nin Sisi yönetimine ilettiği liste doğrultusunda tutuklanmıştır [xlvii].

Operasyon sırasında tutuklanan Yalkun Tursun, Mısır’da tutuklanan tüm Doğu Türkistanlıların Tura Hapishanesi’ne toplandığını ve sayılarının 95’e ulaştığını anlattı. Şamsuddin Ahmed (takma ad) adındaki bir öğrenci, tutuklanan 95 kişinin 45 ve 50 kişilik iki gruba ayrılarak hapishanede gözaltında tutulduğunu ve kendisinin, 11 günlük tutuklu kaldığı süreçte 3 Çinli yetkili tarafından sorguya çekildiğini anlattı. Abdülmalik Abdülaziz (takma ad) adındaki diğer bir öğrenci, kendisinin Mısır polisleri tarafından tutuklanırken, polislerin kendisine, “Çin Hükûmeti senin için terörist dedi” dediğini, fakat kendisinin sadece El-Ezher öğrencisi olduğunu anlattığını belirtti.

Hapishanedeyken gözaltında tutulan Doğu Türkistanlılar, “kırmızı, yeşil ve sarı” olmak üzere üç gruba ayrılmıştır [xlviii]. Kırmızı renkte işaretlenenler Çin’e teslim edilmiştir. Teslim edilenler hapishaneye veya toplama kamplarına götürülmüş olup bazılarından bir daha haber alınamamıştır.

2016’nın Mayıs ayında Çin Hükûmeti, Mısır’daki Doğu Türkistanlıların Doğu Türkistan’a geri dönmelerini istedi. Çin Hükûmeti tarafından şantaja uğrayıp tehdit edildikten sonra Doğu Türkistan’a geri dönen Doğu Türkistanlıların akıbetleri, toplama kamplarına götürülme veya hapse atılmak olmuştur. 2017’nin Temmuz ayında Çin ile Mısır Hükûmetlerinin düzenlediği ortak operasyon sonrası, Mısır’da eğitim görmekte ve yaşamakta olan Doğu Türkistanlılar, Mısır güvenlik güçleri tarafından gözaltına alındılar. Mısır güvenlik güçleri, Doğu Türkistanlıları tutuklarken onların evlerine ve Uygur lokantalarına dahi baskın yaptı; sokaklarda Doğu Türkistanlılar, Mısır polisleri tarafından âdeta avlandı; hattâ diğer ülkelere kaçmak için havalimanına giden Doğu Türkistanlılar da Mısır polisleri tarafından yakalandı.

Doğu Türkistanlı öğrencilerin gözaltına alınmasında, Çin Hükûmeti’nin Mısır’da bir nevi casusluk merkezi olan ve Mısır’daki Doğu Türkistanlıların kişisel bilgilerini toplayan Mısır Çinli Öğrenci ve Akademisyenler Birliği’nin önemini göz ardı etmemek gerekir. Doğu Türkistanlılar Mısır’a dindaşları olduğu için inanarak gelmiştir ve operasyon sonrası tutuklansalar bile Mısır’a güvenerek kendilerinin sonradan serbest bırakılacaklarına inanmışlardır.

Mısır’da Doğu Türkistanlılar tarafından kurulan hiçbir teşkilât, dernek veya vakıf bulunmadığı için, Doğu Türkistanlılar gözaltına alındıktan sonra kimse onlara yardım edemedi. Kendi canlarını kurtarmakla meşgul olan Doğu Türkistanlılar, kendi haklarını korumak için yasal yollara başvurmaya dahi fırsat bulamadılar. Doğu Türkistanlıları hedef alan “Ülkelerarası Suçluları İade Antlaşması” kapsamında, toplam 24 Doğu Türkistanlı, Çin’e iade edilmiş oldu. Bu sayı sadece ETHR Derneğimiz tarafından erişilen bilgilerdir; iade edilenlerin net sayıları meçhuldür. Elde edilen bilgilere göre, Çin’e iade edilen Doğu Türkistanlıların akıbetleri, daha önce Çin’in çağrısı ile Doğu Türkistan’a dönenlerin akıbetlerine benzemektedir. Mısır’daki Doğu Türkistanlıların gözaltına alınması ve Çin’e iade edilmesine ilişkin Mısır Hükûmeti veya Çin Hükûmeti şimdiye kadar resmî bir açıklama yapmamıştır.

Toplama kampları ve hak ihlâlleri

BM İnsan Hakları Konseyi, 2019 yılı için çeşitli ülkelerin insan hakları durumunu gözden geçirirken, 22 ülke Çin’in Doğu Türkistan’da yaptığı insanlık dışı davranışları kınadı. Fakat Çin’den büyük miktarda yatırım ve destek alan 50 ülke, Çin’in insan haklarını iyileştirmedeki başarılarını övdü. Bu 50 ülke içinde Mısır da yer almaktadır.

Günümüzde Doğu Türkistan’da insan hakları ihlâlleri soykırım boyutuna ulaşmış durumdadır. Mısır Devleti, Doğu Türkistanlıları gözaltına almak ve Çin’e iade etmekle Çin’in soykırım suçunu desteklemiş konumdadır.

Herkesçe malûm olan toplama kampları, Doğu Türkistan’da 2017’den itibaren geniş ölçüde ve hızlı bir şekilde tesis edilmeye başlanmıştır. Adı geçen toplama kampları sadece yetişkinlere yönelik değildir; yatılı okul veya yetimhane adı altında tesis edilen çocuk kampları da bulunmaktadır. Doğu Türkistan’da yine bütün dinî ibadetler yasaklanmış durumdadır. Câmiler, türbeler ve mezarlıklar gibi Doğu Türkistanlıların inanç ve kültürüne ait eserler, “yeniden inşâ etme” adı altında yıkılmakta ve yok edilmektedir. “İkiz Aile Olmak” projesi adı altında, 2017’de sayıları 1 milyonu aşan etnik Han Çinli görevliler, özellikle aile üyelerinden birileri toplama kamplarına gönderilen evlere yerleştirilmiştir. Doğu Türkistanlı kızlar zorla etnik Han Çinli erkeklerle evlendirilmekte ve mahremiyet hakları ihlâl edilmektedir. Doğu Türkistanlı kadınlar RİA taktırmaya, kısırlaştırılmaya ve kürtaj yaptırılmaya zorlanmakta; erkekler dahi bu konuya dâhil edilmektedir.

Toplama kamplarına götürülenler köle-işçi olarak zorla çalıştırılırken, “haşar” adı altındaki sözde “gönüllü çalışma” ile geri kalan Doğu Türkistanlılar da zorla çalıştırılmaktadır. Kısacası, günümüzde Doğu Türkistan’da insan hakları tamamen gasp edilmiş durumdadır. İnsanlıktan söz etmek zor duruma gelmiştir. Durum böyle vahimken, Mısır Hükûmeti, “Dindaşımız” diye kendisine güvenen Doğu Türkistanlıları Çin gibi hukuk devleti olmayan bir ülkeye iade etmiştir.

Geçmiş yıllarda Orta Asya’daki Türk cumhuriyetleri, Mısır, Tayland ve Endonezya gibi ülkeler Çin ile aralarında imzalanan “Ülkelerarası Suçluları İade Antlaşması” kapsamında Doğu Türkistanlıları Çin’e iade etmişlerdir. Çin ve Türkiye arasında 2017’de imzalanan “Suçluların İadesi Anlaşması”nın Çin Ulusal Konseyi tarafından oylanarak kabul edilmesiyle bu anlaşma gündem oldu. İki ülke arasında imzalanan bu anlaşma, diasporadaki Doğu Türkistanlıları, özellikle de Türkiye’deki Doğu Türkistanlıları endişelendirmektedir. Nitekim yukarıda bahsedilen ülkelerden Çin’e iade edilen Doğu Türkistanlıların, iade edildikten sonraki durumları ile ilgili hiçbir bilgi yoktur. Uluslararası insan hakları kuruluşlarının, iade edilenlerin sağlık ve genel durumları ile ilgili soruları ve talepleri Çin tarafından cevapsız bırakılmıştır. Dolayısıyla günümüzde insan hakları ihlâlleri soykırım boyutuna ulaşan Doğu Türkistan’da soykırımın durması için insan hakları örgütleri ve benzeri kurumların önderlik ederek soykırıma “Dur!” demeleri gerekmektedir. Doğu Türkistanlıların bir daha Çin’in ticarî ilişkilerinin kurbanı olmalarının önlenmesi gerekmektedir.