“İTTİHAT ve Terakki Cemiyeti’nin Azınlıklarla ilişkileri” denilince akla nedense ilk olarak Ermeniler geliyor. Ancak asıl Batı ile aralarındaki bağları ve dirsek temasında oldukları Rum ve Yahudi kökenli ekalliyet daha önde geliyordu. İttihat ve Terakki’nin geliştiği mecra her ne kadar Paris ve Roma merkezli olsa da Osmanlı toprakları içinde de belli merkezlerde onların destekçisi vardı.

“19’uncu yüzyılda Selânik’teki okulların gelişmesine Yahudiler öncülük etmiştir. ‘Alyans İsraelite Cemiyeti’ ve yerel burjuvazinin desteğiyle Moise Alatini’nin açtığı okullar dışında, değişik ülkelerin misyonerlik örgütleri de Selânik’te kendi okullarını açmışlardır. Selânik’te milliyetçilik hareketinin parçası olarak kurulan ilk okul, 1850’de açılan Rum Kız Okulu’dur. Rumların örgütlenmesini Bulgar okullarının gelişmesi izlemiştir.

Selânik’teki bu gelişmeler Türkleri de etkilemiş, yeni usûl eğitim veren özel Türk okulları 1873’te Mithat Paşa’nın Selânik Valiliği sırasında açılmaya başlamıştır. İstanbul’a yeni usûl özel okulu götüren, Selânikli öğretmenler olmuştur. İstanbul’a yeni eğitim usûlünü Selânikli İsmail Hakkı Efendi’nin öğrencisi Abdi Kâmil Efendi getirmiştir. İsmail Hakkı Efendi ise ‘Hayen Şalom’ adlı bir Musevî okulunda eğitim görmüştür. Yine bir Musevî okulunda eğitim gören Şemsi Efendi ile birleşerek ilk özel okulu açar.

Galip Paşa’nın valiliği döneminde bu hamleler devam etmiş, Selânik’in özel koşulları tüm eğitim sisteminde hızlı bir dönüşümü gerçekleştirmiştir. (Tekeli ve İlkin, 1980: 363–366).

Ziya Gökalp, kongreye Diyarbakır üyesi olarak katılmıştır (Beysanoğlu, 1959: 197). Kongre komisyonlarında gençlerin Cemiyet-i Mukaddese’ye nasıl bağlanabileceği konusundaki görüşleri dikkat çekmiş; Talat Bey, Doğu vilâyetleri halkından birinin de genel merkezde bulunmasını faydalı görünce, teklif üzerine genel merkez üyeliğine seçilmiştir.”^[i]

Burada Ziya Gökalp de görevlendirilir ve madde madde yol haritaları hazırlanır:

“Plân şöyledir: (1.) Gençlere bireysel ve millî ahlâk telkin etmek. (2.) Bilhassa fikrî kıymet taşıyan gençlere kabiliyetlerine göre iş bulmak. (3.) Gençleri devlet adamı, öğretmen, İttihat ve Terakki’nin ilkelerini yayan misyoner olarak yetiştirmek. (4.) Fikir mabedi olan kulüplere, özellikle ‘İttihat ve Terakki Kulübü’ne devama teşvik etmek. (5.) Gençleri Avrupa’dan gelen türlü zararlı fikirlerden korumak. (6.) Zeki gençleri İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin parasıyla Avrupa’ya gönderip öğrenim yaptırmak ve sonra onları İttihat ve Terakki Kulüplerinin başına geçirmek. (7.) Bilim adamı olabilecek düzeyde olanlara araştırma olanakları sunmak.

Ayrıca bunları Maarif Nezâreti’ne tanıtarak öğretmen, profesör vb. olarak görev yapabilmelerini kolaylaştırmak… Kulüplerde yetişen aydınların eserlerinden, yedi maddelik bu eylem plânının başarıyla uygulandığı anlaşılmaktadır.”^[ii]

Çok ilginç! Beşinci madde, “Gençleri Avrupa’dan gelen türlü zararlı fikirlerden korumak” şeklindeyken, bir sonraki altıncı madde ise zeki gençleri İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin parasıyla Avrupa’ya gönderip öğrenim sağlamak ve sonra onları İttihat ve Terakki Kulüplerinin başına geçirmekten bahseden bu plân, insanların aklı ile dalga geçen bir nizamnâme…

Prens Sabahaddin

Daha sonra Prens Sabahaddin ile bazı İttihatçıların arası açılmıştır, bu yüzden Prens Sabahaddin’in taraftarı olmaması için Ermenileri İttihat ve Terakki Fırkası’nın içine alıp iş birliği yapmak gerektiğini vurgulayarak Gregoryan ve diğer Ermeni-Rum kesimi gibi çeşitli azınlıkları da içlerine almış ve iş birliği yapmışlardır. Bu konuda yapılan pek çok çalışmadan biri olan tezdeki şu ifadeler de oldukça mânidar:

“Müslüman ve gayr-i Müslim tebaa arasındaki dostluk ilişkilerinden bahsetmesi, İttihad-ı Anâsır, bu konuda duyarlı davranılması gerektiği gönderdiği talimatlarla bizzat Merkez-i Umumîce istenmektedir. Talimat üzerine kulübün ikinci reisliğine seçilen Baytar Yüzbaşısı Ali Rıza Bey’le el ele vererek çalışmaya başladıklarını belirten Gregoryan Ermenilerin kilise heyetleriyle sık sık temas ettiklerini, her hafta Pazar günleri büyük kilisenin bahçesinde kadın-erkek bütün Ermenileri toplayarak ikna etmeye çalıştıklarını anlatmaktadır.

Bu çabalar sonuç vermeye başlar. Ermeni kayıtları çoğalmış, kulübün açılış törenine Fransız, İngiliz, Rus Konsolosları ile Ermeni eşrafı da gelmiştir. Ermenilere yönelik toplantılar sonradan Cuma da dâhil olmak üzere haftada iki güne çıkarılır. Sorunlarına çözüm üretilen Ermeniler, Prens Sabahaddin’in partisine geçmekten vazgeçerler. Hattâ kulübe Ermeni örgütlerinden bile girenler olmuştur. Öğreti, o dönem çoğu şey gibi Almanya’dan ithâl edilmiştir. 1915’te ‘Millî iktisada doğru’ düsturuyla çıkmaya başlayan İktisadiyat Mecmuâsı, İttihatçıların da desteğiyle öğretinin kuramsal yayın organını oluşturmuştur. Derginin başyazarı ve İttihatçıların iktisadî konulardaki ideologu Tekin Alp, ilk sayıda yer alan ‘Mecmuamızın Mesleği: Millî İktisada Doğru’ başlıklı yazıda, Türklerin Alman ulusunu örnek almaları gerektiğini kaydetmekte, Almanya’nın yarım yüzyıldan kısa bir sürede ulusal ekonomisini kurduğunu vurgulamaktadır. ^[iii]

Büyük sırlar

Jön Türkler ve bakiyesi İttihat-Terakki Cemiyeti’nin içinde gerçek vatanperveler, paşalar, cepheden cepheye koşan kahramanlar olsa da, İngiliz, Rus, Alman ve Fransız hayranı/piyonu olanların varlığı su götürmez bir gerçektir. Ülkemizdeki Yahudi, Ermeni ve Ortadoks azınlıklardan, gayr-i Müslüm vatandaşlarımızdan bizzat cemiyetin içinde, hattâ kuruluşunda bulunan isimler olduğu gibi, Mason localarına kayıtlı pek çok ismin olduğu da aşikârdır.

Hülâsa, bu cemiyet ilk sözde de dediğimiz gibi, oldukça karışık ve oldukça muğlak sırları barındıran bir cemiyet olarak tarih sayfalarında yerini almıştır.

Devlet arşivlerindeki İttihatçıların Azınlıklarla iş birliği içinde olduğuna belgeler

Gerek Başbakanlık, gerekli Osmanlı ve gerekse diğer arşivlerde İttihat-Terakki Cemiyeti’nin ülkemizdeki gayr-i Müslim azınlıklarla işbirliği içinde olduklarına dair yüzlerce belge ve bilgi vardır. Bunlardan birkaç tanesinin bilgi ve numaralarını verelim. Keza yüzlerce belgenin numarasını vermek bile burada kabil değilken, şu birkaç belge dahi savunduğumuz iddianın doğruluğunu ispatlıyor. (Belge numaralarını atlayarak vermemizin sebebi, hem fazla yer tutmaması, hem de indirekt konuları kapsamaması. İtirazlara delil mâhiyetinde olan belgelerin yüzlercesinden sadece beş sayfayı yayınlıyoruz.)

7-Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Y..EE.. 15 68 0: Ermenilerden daha menhus, Yunanlılardan daha beter vatan düşmanı olan Jön Türklerin mevcûdu azalmışken bu defa tedavi maksadıyla Paris’e gelen Ahmet Celaleddin Paşa’nın teşebbüsüyle yeniden hayat bularak çoğaldıklarına, bu gibilere maaş tahsisinin isabetli bir iş olmayacağına dair Paris’ten doğruca Mabeyn’e yazdığı mektup./ H-20-02-1315.

9-Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Y..EE.. 15 91 0: Paris’te Abdulhamid’in biraderine hizmet eden ve Jön Türklerle işbirliği yapan Ahmet Paşa’dan elde ettiği haberlere dair Esvapçıbaşı Mehmet Sabit Bey’in jurnali./ H-06-07-1323.

12-Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Y..EE.. 15 128 0: Boyacıyan Efendi’nin Jön Türklerin eline geçmemesi için Hayri Paşa nezdinde teşebbüsatta bulunmasına dair Ali Kemal Bey’in Kelekyan Efendi’ye gönderdiği mektup./ H-15-03-1317.

27-Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, ZB. 31 75 0: Ermeni Komitası reislerinden Serkis Jarasi Minas’daki külliyetli paranın Dersaâdet’deki komitaya getirileceği ve Filibe’de yeniden teşkil olunan komitacıların Mısır’daki komitacılarla haberleşmeleri ve Jön Türklerle beraber çalışarak Dersaâdet’e geleceklerine dair gelen.

67-Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Y..PRK.UM.. 44 47 0: Avrupa’da Ermeni komiteleri ve Jön Türklerin müştereken bir konferans icra edecekleri./ H-06-07-1316.

127-Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, HR.SFR.3... 435 61 0: Ermeni ıslahatı için sâdır olan irade-i seniyye, Ermenilerin iskânı, ilgili tahrik ve tevkifler, Jön Türkler ve Ermenilere dair İngiliz gazetelerinde neşrolunan haber ve makalelerin küpürleri./ M-28-10-1895.

158-Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, HR.SFR.3... 478 20 0: Londra’daki Ermeni Komiteleri ile Jön Türklerin ittifak ederek Padişah’a suikast müzakereleri yaptıklarına dair alınan haberlerin tahkik edilerek bildirilmesine dair Mabeyn Kâtibi Tahsin Paşa’nın telgrafı./ M-13-04-1899.

166-Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, HR.SFR.3... 483 84 0: Jön Türkler ve Ermeniler arasındaki ittifaktan korkulduğu için İstanbul’daki polis miktarının arttırıldığına dair Times’in haberi./ M-19-07-1899.

215-Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, HR.SFR.3... 643 25 0: I-Kosova’ya hâricden sevk edilen posta kolilerine bazı demiryolu istasyonlarında yapılan müdahalenin meni hakkındaki Hâriciye’nin tamimi ve bunun alındığına dair Foreign Office’in cevabı. II-Mr. Noel Buxton’un; İngiltere ve Yakın Şark, Makedonya meselesi, Türklerin İngilizlere ihtiyacı ve Jön Türklerin vazîfesine dair mufassal raporu./ M-18-01-(?).

225-Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, HR.SYS. 1323 52 0: Rusya/ Novoye Obozrenye gazetesinin Jön Türklerle ilgili yazısı./ M-07-01-1897.

226-Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, HR.SYS. 1326 5 0: Rusya Matbuatı/ Bazı İngilizler tarafından desteklenen Jön Türklerin devlet aleyhindeki faaliyetlerine dair haberin tercümesinin gönderilceğine dair telgraf./ M-11-10-1899.

229-Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, HR.SYS. 1327 1 0: Rusya Matbuatı/ Avusturya-Macaristan İmparatoru’nun Berlin seyahatine, Balkanlarda Osmanlı Devleti’ne karşı takınılan düşmanca tavra ve Jön Türklerin muzır faaliyetlerine dair Novosti gazetesinde yayınlanan makalenin kupürü, tercümesi ve ilgili rapor./ M-28-04-1900.

230-Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, HR.SYS. 1327 5 0: Rusya Matbuatı/ Jön Türklerin muzır faaliyetlerine ve hükûmete karşı tutumlarına dair yayınlanan telgrafın tercümesinin gönderildiği ve bu yolda yayınların yapılmamasın hakkında girişimde bulunulduğuna dair telgraf./ M-11-07-1900.

231-Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, HR.SYS. 1328 41 0: Rusya Matbuatı/ Aden ile Taaz arasında yer alan Nevahi-i Tis’a bölgesini İngiltere’nin ilhak edeceğine, Jön Türklerin Kahire’deki kongrelerine ve Bulgaristan’daki Makedonya komitelerinin faaliyetine dair Petersburgsky Vedomosti gazetesinde yayınlanan makalenin kupürü, tercümesi ve Kertch Konsolosluğu’nun ilgili raporu./ M-19-04-1901.

261-Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, HR.SYS. 2734 39 0: Amerika’ya sürülüp sonradan Türkiye’ye sahte pasaportla dönen Hınçak mensubu bir kişinin yakalandığı, bu kişinin Ermenilerle Jön Türkler arasında yapılan gizli toplantılarda bulunduğu, bu olayın akabinde, aralarında saray memurları ve subayların da bulunduğu çok sayıda kişinin tutuklandığı hakkında Berliner Tageblatt’ın İstanbul kaynaklı bir telgrafa dayandırılarak yayınladığı haberin asılsız olduğundan tekzip ettirilmesi./ M-22-09-1900.

262-Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, HR.SYS. 2736 7 0:  Ana fikri İkinci Abdülhamid’i karalama ve Ermenileri savunmaya matuf olduğu, Londra’da basılması muhtemel, Jön Türkler tarafından çıkarılan “Sultan Abdülhamid İdaresi Altında Ermeniler ve Türkler” başlıklı bir broşürün postayla kendisine gönderildiği konusunda Washington Sefiri Mavroyani Bey’in tahrîrat raporu çerçevesinde Hâriciye ile teâti olunan yazışmalar./ M-07-09-1893.

263-Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, HR.SYS. 2748 17 0: Jön Türklerin çıkardığı 2Sultan Abdülhamid İdaresi Altında Türkler ve Ermeniler” başlıklı İngilizce broşürün Londra’dan kendisine gönderilmesi üzerine Paris’ten Missak Efendi’nin telgrafı./ M-07-09-1893.

420-Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, HR.SFR.3... 435 54 0: Tutuklanan Jön Türk grubuna mensup şahısların Hıristiyan olduklarına dair Standard gazetesinde ve son olayların yorumlarına dair Daily Telegraph gazetesinde neşrolunan haberler./ M-25-10-1895.

429-Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, HR.SFR.3... 466 25 0: Matbuat/ I-Girid olayları, Müslümanların imhası. II-Reformlar, Jön Türk faaliyetleri, Sevakin ve Lodluk’ta derviş hareketi, Khairul Koleji askerî öğrencilerinin tevkifi, Türkiye ve Avrupa’da Ermeni hareketleri. III-İstanbul’da elçiler konferansı, Anadolu olayları üzerine Mavi Kitap hazırlığı, İlbasan’da Osmanlı askeri-Arnavud çatışması iddiası, Scutari olayları, Hartum’a sefer hazırlığı, Sir Edger Vincent’in finans projesi./ M-27-01-1897.

435-Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, HR.SFR.3... 494 9 0: I-Reform meselesi, Türkiye-Rusya Ermenileri hakkında Hinçakyan Komitesi organı Norkapanik ve Mard gazeteleri muharriri Arpyar Efendi’nin düşünceleri. II-Ermeni Hinçakyan Komitesi organı Norkapanik gazetesinin Mahmud Paşa ve Genç (Jön) Türkler hakkında yazısı…

-------------------------

Kaynaklar

-Başbakanlık Osmanlı Arşiv Belgeleri

-Türk Tarih Kurumu Eserleri

-Anadolu Üniversitesi Yay.

-Necmeddin Erbakan Üniversitesi Yay.

-Necmeddin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Tez Örnekleri.

-Salahi Ramazan Sonyel, “Osmanlı Devletinin Yıkılmasında Azınlıkların Rolü”, Türk Tarih Kurumu

-Erol Akcan, “ İttihat Terakki Fırkasının Paramiliter Gençlik Kuruluşları”, (TTK)

-Gökhan Çetinsaya, Ş. Tufan Buzpınar-Dia

-Mehmet Aydın, “İttihat Ve Terakki Cemiyetinin Kuruluşu ve Bab-ı Ali Baskını”

-Zekerriya Kurşun, “Osmanlı Tarihi 1876-1918”, 7. Ünite, Anadolu Üniversitesi Yay.

-Çobanoğlu, 1876’dan Günümüze Darbeler ve Devşirme Okumuşlar İlişkisi

-Osmanlı Tarihi, Enver Ziya Karal

-Ali Akyıldız, “Osmanlı Yenileşme 1876-1918”, 5. Ünite, Anadolu Üniversitesi Yay.

-İbrahim Temo’nun İttihat ve Terakki Anıları, Arba Yay.

-Abdulagani Girici, “1920 Adana’da Ermeni Mezalimi”

-Öncel, Kültürel Darbe İdeoloğu Abdullah Cevdet ve Düşünce Hayatı

-İzgöer Ahmet Zeki “Cemal Paşa Hatiratı”

-Danışman Prof. Dr. Korkmaz Alemdar Yrd. Doç. Dr. Caner Arabacı“İttihat Ve Terakki Mekteplerinin Yapısal Özellikleri Üzerine Bir İnceleme”