İslâm’ı Avrupa’ya taşıyanlar: Smail Balic

Balić, eserlerinde Avrupa’nın çoğulcu ve demokratik yapısı ile İslâm’ın çatışmayacağını, İslâm’ın hoşgörülü, dünyaya açık ve uzlaşmacı olduğu tezini savunmaya çalışmıştır. Avusturya’daki birçok farklı dinî cemaatle uzun yıllar ilişki kurarak İslâm’ı tanıtmayı ve önyargıları kırmayı hedeflemiştir.

Bosna-Hersek

İSLÂMİYET’İN Arap yarımadasını aşıp dünyanın birçok köşesine ulaşmasında Müslüman olan her milletin farklı yollarla katkısı olmuştur.

İspanya’nın, Anadolu’nun, Balkanların, Orta Asya’nın, Kafkasların, Güney Asya’nın, Afrika’nın ve adını sayamadığımız birçok coğrafyanın İslâm ile müşerref olmasının altında farklı yöntem ve sebeplerle karşılaşmaktayız.

Savaşların ve fetih yönteminin geri plâna düşmesi ile birlikte özellikle 20’nci yüzyılda İslâm’ın bulunulan ülkede temsil edilmesi ve konum kazanması açısından bazı şahsiyetlerin hayatî önem taşıdığını biliyoruz. Bu kişiler Batılı Şarkiyatçılar, İslâm ülkelerinde görev yapan diplomatlar, Batılı gezginler ve tüccarlar, Avrupa’ya giden Müslüman entelektüel, işçi, öğrenci ve tüccarlar gibi toplumun çok farklı kesiminden oluşmaktadırlar.

Türklerin Avrupa’da gittiği son nokta olan ve iki defa kuşatılmasına rağmen alınamayan Viyana yani Avusturya’nın ise İslâm ile farklı zamanlarda farklı münasebetleri olmuştur. 1529 ve 1683 yıllarındaki başarısız kuşatmalar, Avusturya’nın hem kendi millî kimliklerinin oluşmasında gururlandıkları bir tarihî referans olmuş, hem de Müslümanlar ile alâkalı büyük oranda da olumsuz fikir oluşmasına zemin hazırlamıştır.

Özellikle 1683 yılındaki Türkler için başarısız fakat Avusturyalılar için başarılı olan ikinci kuşatma, kendilerine “Avrupa’yı Türklerden koruyan millet” statüsünü kazandırmıştır. Başarısız kuşatmayı anmak için ilk başlarda yüzyıllık (1783 ve 1883), daha sonra ise 50 yıllık periyodlarda (1933 ve 1983) büyük sosyal etkinlikler, konferanslar, anma törenleri düzenlenmiş; tarih enstitüleri ve dergileri özel yayınlar hazırlamıştır.

Viyana Kuşatması’nın 300’üncü yılında Papa İkinci Johannes Paul ise, 25 Mart 1983’te bu yılı, Viyana’nın kurtuluşuna ithafen “Kutsal Yıl” olarak ilân etmiştir.

***

İslâm’ın ve Türklerin Avusturyalıların gündemlerinde daha fazla yer etmesiyle beraber, Saray Kütüphanesi’ndeki Doğu’ya ait eserlerin incelenmesi ve araştırılması, dillerinin öğrenilmesi için 1674 yılında Viyana Üniversitesi bünyesinde Arapça, Farsça ve Türkçe dillerini merkeze alan Doğu Dilleri Enstitüsü (Institut für die morgenlandischen Sprachen) kurulmuştur. İki imparatorluğun arasında zamanla ticaretin gelişmesiyle de Osmanlı tüccarları (başta Rumlar olmak üzere Yahudiler, Ermeniler ve Türkler) Adriyatik ve Orta Avrupa bölgelerinde ticaret yapmaya başlamış ve bunun sonucunda da 1730 yılında, Viyana’da Müslüman Tüccarlar Kolonisi kurmuşlardır. 

Habsburg İmparatoru İkinci Josef, imparatorluğunun sınırlarının genişlemesi sonucunda, 1781 yılında Protestan ve Evanjelik azınlıkların dinlerini rahat yaşayabilmeleri için bazı imtiyazlar tanımıştır. Sözü edilen inanç mensupları, “kilise” adı altında ibadet evleri açamasalar da belli bir alanda 100 hane ya da 500 kişi yaşıyorsa bir tür ibadethane açabilmişlerdir. 1782’de Yahudiler ve 1785’te kısıtlı da olsa Masonlara da bazı özgürlükler tanınmıştır.

Fakat ilerleyen dönemlerde ise siyâsî duruma göre bu haklarda kısıtlama yoluna gidildiği de olmuştur.

Tarihin ilerleyen dönemlerinde, Avusturya başta olmak üzere “Tuna havzası” diyebileceğimiz Orta Avrupa bölgesinde Boşnaklar, İslâm’ın Avrupa’da bayraktarlığını yapan millet olarak ön plâna çıkmaya başlamıştır.

Osmanlı döneminde Viyana Kuşatması’na birçok asker veren Boşnaklar, bu sefer tarihin farklı döneminde İslâm’ın yayılmasına farklı bir yolla hizmet etmeye başlamışlardır.


***

Berlin Antlaşması sonucunda 1878’de Bosna-Hersek’in Habsburg İmparatorluğu’na ilhak olmasıyla, imparatorluğun ilk defa büyük bir Müslüman tebaası oldu. Bu dönemden sonra İslâm ve Müslümanların hayat tarzları ile ilgili mecburî bir ilgi oluştu.

Viyana’da İslâm’da Aile Hukuku, Hanefi Mezhebine Göre Evlilik ve Veraset Hukuku adlarında Almanca kitaplar yayınlandı. 1882 yılında Bosna-Hersek İslâm Birliği’nin kurulması ve 1887 yılında kadı yetiştirilmesi için Şeriat Kadılık Okulu’nun (Scheriat Richterschule- Boşnk. Šerijatska Sudačka Škola) açılması, bir taraftan Boşnakların Osmanlı ile dinî, kültürel ve siyâsî bağlarını zayıflatırken, diğer taraftan Müslümanların bir Avrupa imparatorluğu bünyesinde hukukî statülerinin oluşmasına da zemin hazırlamıştır.

1882 yılında çıkarılan kanun ile Boşnakların da askere alınmaya başlaması üzerine Viyana’da bu askerler için bir cami yapılmış, müftülük mâkâmı tahsis edilmiştir. Bu mâkâm 1918 yılına kadar faal olarak hizmet vermiştir.

İslâm’ın kurumsallaşması ve siyâsî hakların doğması bağlamında en önemli adım ise 15 Temmuz 1912 yılında çıkarılan “İslâm Kanunu”dur (Islamgesetz).

Avusturya’da yaşayan Müslümanlar, sorunlarını gündeme getirmek için savaş sonrasında “İslâm Kültür Cemiyeti” adlı bir dernek kurmuşsalar da Hitler’in 1939’da Avusturya’yı işgal etmesiyle dernek kapatılmıştır. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Avusturya İslâm Cemiyeti (1950-1962) ve daha sonrasında ise yeni bir yapılanma ile 1962’de İslâmî Sosyal Hizmetler Cemiyeti (Moslimischer Sozialdienst- Muslimanska socijalna sluzba) kurulmuştur.

Bu dönemden sonra Türkiye, Yugoslavya ve Arap ülkelerinden gelen Müslümanların artması sebebiyle, cemiyetin Avusturya Hükûmeti nezdinde girişimleri sonucunda, 1979 yılında İslâmiyet resmî bir din olarak tanınmıştır.

Bu tanıma sonucunda radyo ve televizyonlarda yılda 8 defa konuşma yapma, Müslüman çocuklar için okullarda haftada 2 saatlik din dersi, Müslümanlar için müstakil mezarlık gibi imkânlar oluşmuştur.


***

“Moslimischer Sozialdienst”, İslâmiyet’in Avusturya’da kurumsallaşmasında en önemli yapıtaşlarından biridir ve bu kurumun kurulmasında en büyük pay sahibi, başta Smail Balić olmak üzere birçok Boşnak entelektüeldir.

“İslâm ve Batı” başlığı altında yılda 4 defa çıkarılan Der gerade Weg (Sirat-i Müstakim) dergisi, İslâm hakkında insanları Almanca aydınlatmasının yanında, Alman dilinde İslâmî bir literatürün oluşmasına büyük bir katkı sağlamıştır. Dernek aynı zamanda birçok sosyal, kültürel ve dinî etkinliğin yapıldığı bir merkez hâline gelmiş ve dünyanın birçok yerindeki İslâmî kuruluşla ilişki geliştirmiştir. 

1971 yılında Smail Balić’in girişimleri sonucunda Avusturya Eğitim, Sanat ve Bilim Bakanlığı’na 1912 İslâm Yasası ve dinî azınlıkların tanınması için 1874 yılında çıkarılan yasaya istinaden İslâmiyet’in dinî bir cemaat (Islamische Kultusgemeinde) olarak tanınması için dilekçe verildi ve Moslimischer Sozialdient, uzun uğraşların sonucunda Avusturya İslâm Cemaati Başkanlığı’na (Islamische Glaubensgemeinschaft in Österreich-İGGiÖ) dönüşmüş oldu. 

Bu kuruluşların vücût bulması, aynı zamanda Avusturya ya da genel mânâda Avrupa’ya özgü bir İslâm’ın, “Avrupa İslâm’ı” diye tanımlayabileceğimiz bir akımın da önünü açtı. Birçok Avusturyalı insanın da aynı zamanda kendilerine daha yakın olduğunu düşündükleri İslâm’ın kapısını araladığı söylenebilir.

***

Smail Balić, Avrupa’da “Avrupa İslâm’ı”nın öncüsü ve savunucularından bir olarak görülmektedir.

Smail Balić’in Die Kultur der Bosniaken (Boşnakların Kültürü), Der unbekannte Bosnien (Bilinmeyen Bosna), Der Islam im Spannungsfeld von Tradition ve heutiger Zeit (Gelenek ve Bugünün Çatışma Alanında İslâm), Der İslâm Europakonform? (İslâm Avrupa’ya Uyumlu mu?), Der vergessene Islam und Euro-Islam (Unutulan İslâm ve Avrupa İslâm’ı), Islam für Europa, Neue Perspektiven einer alten Religion (Avrupa için İslâm-Eski Bir Dinin Yeni Perspektifleri), Katalog der türkischen Handschriften der Österreichischen Nationalbibliothek: 1864-1994 (Avusturya Millî Kütüphanesindeki Türkçe El Yazması Eserler Kataloğu 1864-1994) gibi kitap çalışmaları ve Avrupa’ya özgü bir İslâm’ın oluşmasına katkı sağlayan birçok makalesi bulunmaktadır.

Balić, eserlerinde Avrupa’nın çoğulcu ve demokratik yapısı ile İslâm’ın çatışmayacağını, İslâm’ın hoşgörülü, dünyaya açık ve uzlaşmacı olduğu tezini savunmaya çalışmıştır. Avusturya’daki birçok farklı dinî cemaatle uzun yıllar ilişki kurarak İslâm’ı tanıtmayı ve önyargıları kırmayı hedeflemiştir.

1920 yılında Mostar’da doğan Balić, Saraybosna İlâhiyat Fakültesi’nden sonra Viyana, Leipzig ve Breslau şehirlerinden Türkoloji, Arabistik ve Slavistik dilleri tahsil etti.

1962 yılında bir yıl Kuveyt’teki bir lisede Almanca öğretmenliği yapan Balić, 1963-1984 yılları arasında Avusturya Millî Kütüphanesi’nde kütüphaneci olarak çalıştı ve çalışmalarından ötürü Avusturya Devleti tarafından birçok onur ödülüne lâyık görüldü. Türkiye’de çok tanınmayan ve dilimize çevrilmiş eseri bulunmayan Balić’in, “Katalog der türkischen Handschriften der Österreichischen Nationalbibliothek:1864-1994” adlı eseri, Almanca olarak Türk Tarih Kurumu tarafından 2006 yılında basılmıştır.

Balić, 2002 yılında Viyana’da, arkasında büyük eserler bırakarak ve birçok Avrupalının İslâm’la müşerref olmasına vesile olarak 82 yaşında hayata gözlerini yumdu. İslâm’ın Avrupa’da kök salmasında Balić ve adını sayamadığımız, Rabbine kavuşmuş birçok yazar, Şarkiyatçı ve entelektüelin mekânı Cennet olsun.

***

Smail Balić’i, hayatını ve mücadelesini kısa bir yazı ile Türk insanına tanıtmaya çalıştık. Umarız ileride kendisi ve eserleriyle alâkalı daha detaylı çalışmalar yayın hayatımıza kazandırılır.

Baki selâmlar…