BİR Batılı mütefekkirin tesbitiyle, “tanımlamalar masum değildirler”.
Batılılar, uzun yıllardır “ötekini” tanımlama tekelini ellerinde tuttular. Nitekim
Türk aydınlanma çağının en önemli münevverlerinden biri olan İbrahim Müteferrika’yı
da Batılılar uzun yıllar boyunca kendilerine göre tanımlamışlar.
Bu tanımlama, onun tarihimizde hak ettiği yerde konumlandırılması
önünde büyük bir engel teşkil etti. Hâlbuki, “İbrahim Müteferrika, artan şöhreti içerisinde gerçek kimliği kaybolmuş,
tarihimizin meşhur meçhullerindendir. Bilinir fakat tanınmaz. Kendisini, bilinmekle
tanınmak arasındaki farkın en güzel misâli olarak da görebiliriz. Sadece matbaacılığı,
İbrahim Müteferrika’nın tanıtılmasında son derece yetersiz kalır. Onunla sınırlandırılması
ise, yetersizliğin ötesinde vefâsızlık ve haksızlık olur” tespitini yapmak mümkün.
Yakın zamana kadar “Türklere esir düşen bir papaz” anlamında
incelenen ve tanımlanan Müteferrika, Niyazi Berkes ve Halil Necatioğlu gibi akademisyenler
tarafından orijinal kimliği ile tarih sahnesine yeniden sunulmuş.
“İbrahim hakkında Türkçe ilk makaleyi yazan İmre Karacson’un
İbrahim’in fakir bir aileden geldiği, Kalvinist Koleji’nde Kalvinist bir rahip olmak
için okuduğu, Avusturya saflarında çarpışırken savaşta Türklere esir düştüğü, kölesi
olduğu zalim efendisinin zulmünden kurtulmak için Müslüman olduğu iddia edilmiş,
İbrahim’in Müslümanlığı zorbalıktan kurtulmak için gerçekleşen bir ihtida hareketi
olarak gösterilmiştir. Bu çalışmalarda fikrî hüviyetiyle ilgilenilmemiş, eserleri
tetkik edilmemiş, hep ‘Basmacı İbrahim Efendi’ oluşu ön plânda tutulmuştur.”
Müteferrika konusunda ülkemizde en yetkin isimlerden biri
sayılan Halil Necatioğlu’nun araştırmalarına göre, Lâle Devri’nin bu en önemli reformistinin
doğru bilgileri şöyle:
İbrahim-i Müteferrika, kültür tarihimizin ilginç bir simâsıdır.
Ailesi hakkında bilgimiz yoktur. Hayatı hakkında şimdiye kadar yazılanlar kısmen
hatâlıdır. Bunların tashihi ve tadili gerekiyor. Erdel’deki (Transilvanya) Kolojvar
(Cluj) şehrinde takriben 1670’lerde doğmuş, papazlık tahsil etmiş, mezun olmuş,
vaizliğe selahiyetli kılınmış, bu esnada eski Tevrat cüzlerinde karşılaştığı bilgilerden
İslâm’ın hak din olduğunu anlayarak Müslüman olmuş, üstadlarıyla münakaşa ve münazaralara
girişmiş.
1688 civarında, Erdel, Katolik Avusturalyalılarca işgal edilmeden
evvel Müteferrika, Türklere iltihak etmiş ve muhtemelen Orta Macar Kralı İmre Thököly’nin
maiyetine kâtip olarak verilmiş. Esir düştüğü, fidye-i necat bulamadığı, İstanbul’a
getirilip zalim bir kimseye satıldığı, sefilane yaşadığı hakkındaki sözler, Müslüman
oluşunu hazmedemeyen Katolik papazlarca uydurulmuş, zamanımıza kadar da tekrarlanıp
durmuştur.
Hâlbuki bu iddialar onun kendi ifadelerine aykırı düşmekte!
Müteferrika’nın Türkler arasında itibarlı bir mevkii olmuştur.
Muhtemelen Thököly ile İstanbul’a gelmiş, yüksek muhite girmiş, Sadrazam’ın dikkatini
çekmiş, çeşitli askerî, siyâsî ve hâricî işlerde görevlendirilmiş, Türkiye’ye çağrılan
Macar Kralı İkinci Ferenc Rakoczi’nin maiyetine tayin edilmiş, son zamanlarına kadar
devam eden siyâsî hizmetlerinin yanı sıra matbaa açarak neşriyat işleriyle de meşgul
olmuştur.
1745’te vefât ederek Aynalıkavak Kabristanı’na defnedilmiş
iken, 1942’de kabri Galata Mevlevihanesi’ne naklolunmuştur. Matbaasında, 1727-1745
yılları arasında 17 kıymetli eser ve bazı haritalar neşre hazırlamış, kendisi de
telif ve tercüme ile meşgul olmuştur.
Süheyl Ünver, Müteferrika’yı şöyle tanımlar:
“O, ‘devrinin ansiklopedik ve cidden her noktadan kültürlü
ve her tarafı ile bir metodist âlimidir. Genel idarî ve siyâsî kültürü mükemmel,
zamanının yeni fikir ve buluşlarına vâkıf, İslâmiyet hakkında çok içten benimsediği
bilgisi de kuvvetlidir. Hiçbir şahsî emeli olmadığı gibi, tarafsız çalışmaları ile
lüzumuna inandığı konuların yayınlanması gâyesinden uzaklaşmamıştır.
Osmanlı Devleti’nde Müteferrikalık, kolayca dağıtılan, sıradan
bir görev değildi. Tarihî geçmiş itibarıyla Fatih öncesine dayanan, padişahın özel
görevlerine tayin edilen kimselerin kullandığı bir unvandı. Umumiyetle bu göreve
soy, beceri, fikrî bakımdan güvenilir kimseler tayin edilirdi. Huzura girdiğinde
sadrazamın ayağa kalkması töre gereğiydi.
Üçüncü Murad ve onu takip eden devrede, Üçüncü Ahmed’e kadar
içte ve dışta değişen sosyo-ekonomik şartlar Osmanlı Devleti’nin aleyhine tecelli
etmişti. Tarihî kaynaklar ve bu devirlere ait yapılan araştırmalar, genellikle içte
bütün müesseselerin bozuluşundan ve bir medeniyet tükenişinden bahsederler.”
Yukarıda bahsettiğimiz yozlaşma ve gerileme döneminin yakın
şâhitlerinden biri olan İbrahim Müteferrika, “Usûlü’l-Hikem fi Nizamü’l-Ümem” isimli
ıslahatnâmesini yazarak mevcût şartlardan nasıl kurtulunacağına dair tespit ve önerilerde
bulunmuştur.
“Cephedeki acı mağlûbiyet haberlerine Osmanlıların alışmak
zorunda kaldığı, 1703 Edirne Vak’âsı’nı aratmayan 1730 Patrona İsyanı’nın toplumdaki
iç buhranın patlamaya dönüştüğü bir dönemde, ‘kederin, elemin, gamın ateşiyle içten
içe yanıp heyecan duyan’ İbrahim Müteferrika, Usûlü’l-Hikem isimli eserini padişaha
sunarak, gerilemenin kök salmadan durdurulmasına, müjdeli haberlere vesîle olmak
istemiş.
O günlerde devlet yöneticilerinin ve münevverlerinin dönem
ile ilgili ıslah hedeflerinin başında, Osmanlı ordusunun askerî teşkilâtı gelmektedir.
Osmanlı ordu teşkilâtı bir tespitte ‘kuru kalabalık’, bir başka tespite göre ‘mesuliyet
hissinden mahrum bir sürü’ hâline gelmiştir.”
Eserin en önemli özelliği, yaklaşık 100 yıldır Osmanlı devlet
yönetimini çepeçevre kuşatan askerî vesâyet rejimini ortadan kaldırarak Osmanlı
Devleti’nin Avrupa’daki gibi kurallarla yönetilen modern bir ülke hâline getirilmesini
hedeflemesidir.
İbrahim Müteferrika, bu önemli eserini 1732 yılında yani iki
yıl önce başıbozuk askerlerin bir darbe yaparak dönemin reformcu padişahını tahttan
indirdiği, dönemin reformcu sadrazamını parçalayarak öldürdüğü bir dönemde, gözlerden
kaçan bir cesaret örneğiyle yayımlamıştır.
Sadrazamın darbeci askerler tarafından parçalanmasından iki
yıl sonra bir münevverin askerin başıbozukluğunu dile getiren ve bunu ortadan kaldıracak
çözümleri ileri süren bir kitap neşretmesi, gerçekten büyük bir cesaret alâmetidir!
Kaynaklar
Halil Necatioğlu, Matbaacı
İbrahim-i Müteferrika ve Risâle-i İslâmiye, Ankara 1982.
