OLAYLARIN daha kolay anlaşılması için tarihçiler, tarihi  “yakın” ve  “uzak”  diye adlandırırlar. Cumhuriyet dönemi, bu ayrıma göre yakın tarih içinde ele alınmaktadır. Kuruluş aşamasında cereyan eden olaylar ayrıntıları ile bilmesine rağmen, Cumhuriyet’in ilk dönemi özel bir gayret ve emekle yeni nesillere efsunlaştırılarak aktarılır. Her olayın üzeri bir sır perdesiyle örtülmüştür. Yeni nesiller, eski deyimle “ağyarını mani, efradını cami” bir tarih bilincine sahip değildir.

Hâlbuki sadece Ankara’da o dönem cereyan eden hadiselerle döndürülen dolap ve entrikaların her biri, başlı başına heyecanlı bir TV dizisi olacak niteliktedir.

Cumhuriyet’in adalet tarihinde kara leke olarak yer alan İstiklâl Mahkemeleri ve kararlarının her biri bile başlı başına bilinmesi gereken tarihî nitelikler taşırlar. İstiklâl Mahkemeleri’nin kuruluş amacı ile uygulamaları ve arkasında bıraktıkları, hâlâ tarihin tozlu sayfaları arasında keşfedilmeyi beklemektedirler. Kaldı ki İstiklâl Mahkemeleri’nin teşekkülü, çalışma tarzı, üslubu ve kararları sadece Ankara ile sınırlı kalmamış, sadece o günü ilgilendirmeyen ve günümüze, geleceğimize etkiyecek şekilde özellikler taşımaktadır.

Mahkeme zabıtları, TBMM arşivlerinde hâlâ gizliğini korumaktadır. İstiklâl Mahkemeleri, kuruluşu itibariyle masum bir görüntüye sokulmaya çalışılmakta ise de, başlangıcı itibariyle Ankara’da kurulmuş olan TBMM hükümetinin, cephe gerisinde güvenliği sağlamak amacıyla oluşturduğu tedbir amaçlı adlî bir adımdır.

29 Nisan 1920’de çıkarılan “Hıyanet-i Vataniye Kanunu”, bu mahkemelerin düşünce oluşumunu sağlayan ilk adım olarak karşımıza çıkmaktadır. Peki, bu mahkemelerin esas amacı nedir? Nerelerde kurulmuş ve kimler hakkında nasıl hükümler verilmiştir?
İstiklâl Mahkemeleri’nin teşekkülü

Kurulmakta olan yeni bir devletin ayakta durmasını bir şekilde sağlamak gerekiyordu. Bu da ancak caydırıcı bazı yöntemlerle gerçekleşebilirdi. İstiklâl Mahkemeleri de yeni rejimin vücuda getirdiği esaslı bir yöntem olarak karşımıza çıkmaktadır.

İstiklâl Mahkemeleri, TBMM’nin 11 Eylül 1920’de kabul ettiği bir kanunla kuruldu. Söz konusu kanunun esas adı, “Firariler Hakkında Kanun”dur. İstiklâl Mahkemeleri de bu kanunun bünyesinde teşekkül edilmiştir. Kanunun ilk maddesinde belirtilen İstiklâl Mahkemeleri’nin görev alanı, yalnız firar olaylarıyla sınırlı kalıyordu. Bu haliyle söz konumuz olan mahkemeler, bir nevi özel mahkeme gibi oluşmuş olsa da Ankara’da oluşturulmuş yeni hükümetin otoritesini kabul ettirmek ve sonucu ne olursa olsun asayişi sağlamak için kurulmuş bir yapıdaydı. Bu sebeple mahkeme üyeleri, gerekli gördükleri bütün davalara hüküm veriyorlardı. Zaten İstiklâl Mahkemeleri’nin kararlarında da göze çarpacak derecede isabetsizliklerin olması, henüz ilk günlerinde dahi çeşitli iddialarla yorumlamalara sebep olmuştur. Zanlı, savunmasını kendi başına yapmak durumunda kalıyor ve hakkında verilen cezalar da bekletilmeden infaz ediliyordu.

Tenkit konusu olan bir diğer husus da karar merciinin, yani İstiklâl Mahkemesi üyelerinin tamamen mebuslardan, siyasîlerden seçilmiş olmasıdır. Her ne kadar tenkit edilmiş olsa da bazı tatmin etmeyen gerekçelerle eleştirilere kayıtsız kalınmıştır. Zaten cezaları belli olan davaları karara bağlamak için donanımlı hâkimlere de ihtiyaç yoktu.

İstiklâl Mahkemeleri iki dönem olarak teşekkül etmiştir. Birinci dönem İstiklâl Mahkemeleri Ankara, Eskişehir, Konya, Isparta, Sivas, Kastamonu, Pozantı ve Diyarbakır; ikinci dönem İstiklâl Mahkemeleri ise Kastamonu, Konya, Samsun ve Yozgat gibi bölgelerde kurulan mahkemelerdir. Bu mahkemeler, yetki mekanizmalarını o kadar genişletmişlerdi ki neredeyse bütün kanun maddelerinin üzerine çıkacak ölçüdeydi.

Olağanüstü yetkilerle ilk etapta üç, daha sonra ise dört üye ve bir savcıdan meydana gelen İstiklâl Mahkemeleri’nin verdikleri kararlar kesindi. Ayrıca kararlara itiraz kabul edilemiyordu, zira kararların temyizi yoktu. Kararların uygulanmasından da mahkeme sorumluydu. Fakat mahkeme üyeleri, vermiş oldukları kararlardan dolayı sorumlu tutulmuyorlardı.

“Öteki” kılınan adam

Adalet tarihinin karanlık bölümünü oluşturan İstiklâl Mahkemeleri’nin ilk idam kararı ise son derece ilginç…

Aslen Erzurumlu olan Diş Hekimi Ahmet İhsan Bey, mahkeme önünde yaptığı konuşlardan öğrenildiğine göre İstanbul Beyoğlu Firuzağa’da ikamet etmektedir. Boş zamanlarında saz çalmaktadır ve evlidir. İttihat ve Terakki Fırkası’na muhalif olduğu için Mısır’a gitmiş, giderken eşini beraberinde götürmemiş ve Mısır’da yaşlı bir hanımla evlenmiştir.

Bir gün ülkesine dönmeye karar verir.  İstanbul yerine, 10 Ağustos 1920 günü Antalya’ya gelir. Gemiden inince sorguya alınır. Çünkü yabancı ülkelerden gelen kimselerden olağanüstü şüphelenilmektedir. Orta yaşlı, temiz ve pak kıyafeti, kibar tavrı ile memurların dikkatini çeker İhsan Bey. Ayaküstü bir soruşturma sonunda Ankara’ya gitmek istediği anlaşılınca hemen nezarete alınır.

Mutasarrıflığın emriyle ertesi gün “muhafaza altında” Ankara’ya sevk edilir. Ankara’daki polis nezarethanesinde iki hafta kimseyle görüştürülmez. Tam bu esnada Dâhiliye Vekili Dr. Adnan Bey’e bir mektup yazar. Mektubunda kim olduğunu, nasıl gözaltına alındığını ifade eder:

“(…) Halen de burada, nezarethanedeyim. Pek samimi hüsnü niyetle iltica ettiğim aziz vatanımda günlerce sefalete mahkûm edildiğimi vicdan-ı devletleri elbette tecviz edemez. Bu babda halisane emellerimin teşvik-i eseri olarak hayırlı hizmetlerinizde bulunabilecek iken, şahsiyetimin ihmali ile nezarethanelerde sürünmekliğimi mukadderat-ı İlahiyeye atfederek müteselli oluyorum.

Malî kuvvetim dahi birkaç günlük kaldığından, lütfen Vekâlet-i Celilenize havale edilen evrakımın bir an evvel tetkikle şaibedar olmayan şahsiyetimin bu sefalet girdabından kurtarılması esbabımın ihzarı hususunda emirlerinizi istirham eylerim.”

Dilekçe Dâhiliye Vekili tarafından Sinop’ta bulunan Maarif Vekili Dr. Rıza Nur’a gönderilir ve fikri sorulur. Çünkü Ahmet İhsan Bey, Dr. Rıza Nur’u fakülte yıllarından tanımaktadır. Ondan yardım beklemektedir.

Bir hafta sonra Dr. Rıza Nur, gönderdiği cevap yazısında “Diş Tabibi Ahmet İhsan Efendi, İngiliz casusudur. Benimle mülakatında söylediği sözler gayri mantıki ve birbirini nakzedicidir” diye cevap verir.

Üç tekbir ve…

Cebelibereket (Adana) Mebusu Topçu İhsan Bey’in başkanlığındaki İstiklâl Mahkemesi’ne sevk edilmiştir Ahmet İhsan Bey. Adana Mebusu ise mahkemeler kurulduğundan beri ilk duruşmasını gerçekleştirmektedir. Duruşma alenidir ve salon büyük bir meraklı ile doludur.

Dişçi Ahmet İhsan Bey’in kimlik tespitinden sonra, Mahkeme Başkanı ile aralarında uzun bir konuşma geçer. Kendisini anlatır, tek şahidi ise Maarif Vekili Dr. Rıza Nur’dur. Nur, Ahmet İhsan Bey’i idama götürecek tek şahit olmuştur. Mahkeme, bir gün sürdükten sonra kararını şöyle açıklar: “(...) Dr. Rıza Nur Bey’in şehadeti ve ol babdaki evrak delaletleriyle sabit olduğundan, merkumun casuslukla mücremiyetine ve harekâtı vakıasına tevafuk eden Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun 14. maddesinin 5’inci fıkrasına tevfikan salben idamına ittifakla ve vicahen karar verildi.”

Ahmet İhsan Bey, 13-14 Ekim 1920 gecesi, sabaha karşı, Ankara’nın meşhur Karaoğlan Çarşısı’nın köşebaşında kurulmuş bulunan darağacında idam edildi.

İdamından önce vasiyeti açıklanan İhsan Bey, hapishanede bıraktığı elbiselerinin bir fakire verilmesini, dişçilik aletleri, altın yüzük, saat ve kravat iğnesi gibi eşyalarınınsa Erzurum’daki yakın akrabası ve bir zabıta memuru olan Hikmet Efendi’ye teslimini vasiyet etmiştir.

İpi boğazına kendi elleriyle geçiren Erzurumlu, hemen öncesinde şu tarihî sözleri söyler: “Pek haksız olarak idam ediliyorum. Neyleyim ki kaderim buymuş. Mahkeme heyetinden İhsan, Ali ve Hüseyin Beylere selamımı tebliğ edin, cümlesine hakkım helal olsun. Vatan ve milletin selamet ve saadetini temin uğrunda çalışanlara Allah muvaffakiyet ihsan buyursun.” Ve bu sözlerin arkasından üç kez tekbir getirerek göçüp gider…

Bu satırların yazarı, Diş Hekimi Ahmet İhsan Bey’in idam edilecek derece suçlu olduğuna inanmamaktadır. O sebeple kendisine Allah’tan rahmet diliyorum. İstiklâl Mahkemeleri’nde idam kapısını açanlar için diyeceğimiz şudur: “Yaşasın zalimler için cehennem!”