“HAYAT nedir?” diye bir soru sorulsa, basit bir tarifle, “Bir insanın doğumu ile ölümü arasında yaşadığı süredir” deriz. Ölümü hayattan ayrı tutamayız; zira ölüm, hayatın bir gerçeği ve onun mihenk taşıdır.

Her gün gazetelerde, televizyon haberlerinde bir ölüm haberi okur ya da duyarız. Minarelerden bir salâ okunduğunda hemen toparlanır, “Kimmiş?” diye merak ederiz. Namaza gittiğimizde, gözümüz ister istemez vefat edenlerin yazıldığı ilân tahtasına ilişir. “Falan şehirden veya köyden gelme, falan ve falanın anası, babası, mahdumu, kerimesi falanca vefat etmiştir. Namazı öğle/ikindi namazını müteakip kılınıp falan mezarlıkta defnedilecektir. Allah rahmet eylesin.”

Ölümün kapısını çalmadığı hiçbir hane yoktur. Hatta darb-ı mesel olmuştur “Gelin gelmedik ev olur da ölüm gelmedik ev olmaz” diye. Hayatı yaratan Yüce Rabbimiz, ölümü de yaratmış, onun gerçekleşmesini de birtakım sebeplere bağlamıştır. Aslında bu sebeplerin hepsi birer bahanedir, asıl olan, ölüm gerçeğidir. Onun için, “Ölüm geldi cihâne, baş ağrısı bahane” denilmiştir.[i]

Kitabımız Kur’ân-ı Kerim’de, “Her nefis ölümü tadacaktır”[ii] ayeti üç kere tekrarlanmış. Başka bir ayet-i kerimede ise, “Biz şüphesiz (her şeyimizle) Allah’a aitiz ve şüphesiz O’na döneceğiz”[iii] buyurulur. Müslüman için ölüm bir son değil, aksine ebedî bir hayatın başlangıcıdır. Müslüman, ölümden korkmak yerine ölüme hazırlıklı olmaya gayret eder. Bilir ki, dünya hayatı gelip geçicidir ve bu imtihan dünyasında ahiret hazırlığı olanlar ölümden sonraki ebedî hayatta rahat edeceklerdir. İmam Gazalî, ”İnsan lâzım gelen hazırlığı yapmadığı veya günahkâr olduğu için ölümden korkar, İlâhî aşk artınca ölüm korkusu yok olur” demiştir. Tam da burada Yunus Emre devreye girer ve “Ölen hayvan imiş, âşıklar ölmez” diyerek bedenin öleceğini, ruhun ölmeyeceğini, hatta İlâhî aşka düşen âşıkların asla bu hâl değişimini ölüm olarak görmediklerini deklare eder.

Ölümü “şeb-i arûs” olarak gören Hazreti Mevlâna da insanın tüm hayatını ölüm hazırlığı içinde tanzim etmesi gerektiğini vurgular: “Ölüm yalnız eski bir evin yıkılıp yeni bir sarayın yapılması gibidir. Ölüm, perde arkasında mesut bir vuslattır. Fakat böyle saadetli bir vuslata, ferah bir saraya varabilmek için bütün hayatını bir ölüm hazırlığı diye tanzim etmelidir.” 

Yahya Kemal de mutasavvıfların ölüme nasıl baktıklarını, “Ölüm, âsûde bahar ülkesidir bir rinde” mısraıyla en güzel şekilde anlatır.

Ölümden sonraki hayata hazırlanmanın ne kadar gerekli olduğunu Abdürrahim Karakoç, “İncitme” şiirinde şu mısralarla ne kadar güzel bir biçimde anlatmış: “Temizlen de gir mezara/ Toprak senden incinmesin/…/ Tabutuna sararlarsa/ Bayrak senden incinmesin.”

Ölüm hayatın bu kadar önemli bir gerçeği olunca, edebiyatçılarımız da onu es geçmemiş, ölüm hakkında şiirler, denemeler, romanlar yazmışlardır. Biz bu yazımızda ölüm hakkında yazılan şiirlere kısa bir yolculuk yapacağız.

Türk edebiyatında ölüm duygusu ve düşüncesinin ele alındığı edebî türlere İslâmlıktan önceki Türk edebiyatında “sagu”, halk edebiyatında “ağıt”, Dîvan edebiyatında ise “mersiye” denilir. Mersiye ve ağıt türlerinde genellikle ölen kimse için duyulan üzüntü, ölenin yiğitlik, cömertlik ve iyilik gibi meziyetleri dile getirilir.

Dîvan şairlerinin ölüm konusuna bakışları, İslâm kültürü ve tasavvufî düşüncenin etkisindedir. Dîvan şairleri açısından ölüm, kabul edilmesi gereken bir gerçektir. Bu sebeple beyitlerde bu konuyla ilgili ifade edilen düşünceler, ölümü sorgulamaktan çok, şairlerin içinde bulundukları kültür çerçevesinde bu konuyla ilgili şahsî fikirleridir. Ölüm kavramı şairlerce tasavvufî açıdan yorumlandığında ise bir kavuşma, büyük bir bayram (şeb-i arûs) olarak değerlendirilir.[iv]

Şemseddin-i Sivasî, bir beytinde, ölmeden evvel ölme sırrına mazhar olanların daha Sûr’a üfürülmeden haşr-u neşri göreceklerini belirterek şöyle der: “Mûtû kable en temûtû sırrına mazhar olan/ Gördü onlar haşr u neşri nefha-i sûr olmadan.”

Fakat ölmeden evvel ölme sırrına mazhar olmak o kadar kolay değildir. Büyük şair Yahya Kemal, bu gerçeği ne güzel ifade etmiş: “Ölmek değildir ömrümün en feci işi/ Müşkül budur ki, ölmeden evvel ölür kişi.”[v]

Yunus Emre de dünyayı bir misafirhane görür: “Bu dünyaya gelen kişi âhir yine gitmek gerek/ Misafirdir vatanına bir gün sefer etmek gerek.”

Ölüme bir mutasavvıf gibi yaklaşan bir şair de geçtiğimiz aylarda kaybettiğimiz Üstad Sezai Karakoç’tur. Karakoç, ölümü bir diriliş ve bir bildiriş olarak görür: “Anlatacaktım ölümlerini bir sonbahar eşliğinde/ Bir kış güneşliğinde/ Fakat baktım, bu ölüm değil, diriliştir/ Tabiatı aşan bir bildiriştir.”        

Şairlere göre, insanoğlu bu dünyaya üryan gelip üryan gider; ölümün yüzü soğuktur ve kimseyi koymaz[vi]: “Kimi önümce ağlar, kimi vây der/ Ölüm koymaz kamu yahşı yamanı.” (Nesimi) (“Kimi önünde ağlar, kimi vay eder; iyi kötü demeden herkesin başına gelecektir.”) Ölüm karşısında insanlar çâresizdir. O, iyi kötü, zengin fakir ayırmaksızın herkesin başına gelecektir.[vii]

Yunus Emre, dünya hayatını bir pazara benzetir ki, çıplak olarak dünyaya gelen insan, dünya pazarından kefen alıp tekrar mezara döner: “Ana rahminden geldik pazara/ Bir kefen aldık, döndük mezara.”

“Ölü yüzü sovuktur kimse bakmaz/ Âkıbet unuturlarmış öleni.” (Nesimi) (“Ölü yüzü soğuktur kimse bakmaz; olan biten sonunda unutulur.”) İnsanlar en yakınlarına bile ölümlerinden sonra bir başka gözle bakarlar. Ölen kişi önünde sonunda unutulacaktır. [viii]

“Encüm-i seyyâre-veş gözi açuklar bana/ Ölmege Yahyâ gibi bir güzel uyhu didi.” (Şeyhülislam Yahya) (“Yıldızlar gibi gözü açıklar, bana, ‘Yahyâ gibi ölmek, bir güzel uyku’ dedi.”) Kalp gözü açık insanlar ölümü “bir güzel uyku” diye tanımlamışlardır.[ix]

“Ölmek âsân âşıka bir dem firâk-ı yâr güc/ Böyle müşkil derd esîri hasteye tîmâr güc.” (Nef’î) (“Âşık için ölmek kolay fakat sevgiliden bir an olsun ayrılık güçtür. Böyle zor bir derde düşmüş hastanın iyileşmesi güçtür.”) Âşık için ölmek değil, sevgiliden ayrı kalmak güçtür. Ayrılık derdine düşmüş hastanın iyileşmesi zordur. [x]

“Bir daha ölmemek için ölünür”

Cumhuriyet dönemi edebiyatımızda da ölüm teması şiirlerde işlenmiştir. Nazım Hikmet, “Yine Ölüme Dair” şiirinde ölümü düşündüğünü şu mısralarla anlatmış: “Yani efendim, hayat…/ Ve bütün bu ihtimâlât/ 1900 kaç senesinin/ Kaçıncı ayı/ Kaçıncı günü/ Kaçıncı saatinde/ Zevcem, ruhu revanım/ Hatice Pîrâyende, ölümü düşünüyorum.”

Sonbahar şiirinde Yahya Kemal Beyatlı, ölümü sonbahara benzetmiş: “Fanî ömür biter, bir uzun sonbahar olur./ Yaprak, çiçek ve kuş dağılır, târümâr olur./ Yaprak nasıl düşerse akıp kaybolan suya,/ Ruh öyle yollanır uyanılmaz bir uykuya,/ Duymaz bu ânda taş gibi kalbinde bir sızı./ Fark etmez anne toprak ölüm mâceramızı.”

“Bir Gün İcadiye’de” şiirinde Ahmet Hamdi Tanpınar, ölümün geçen zamandan başka bir şey olmadığını belirterek ölüme farklı bir pencereden bakmıştır: “Harap mezarlıklarda ölülerin duası/ Gelir ve tekrar doğar ölmüş sandığın aşka/ Anlarsın ölüm yoktur geçen zamandan başka.”

Cahit Sıtkı da “Ömrümde Sükût” şiirinde hayatının bir buz parçası gibi eriyeceğini, bir gün öldüğünde ise kimsenin bunu bilmeyeceğini terennüm eder: “Ömrüm böyle esrarlı geçecek ses vermeden/ Ve böylece bu ömür, bu ömür her dakika/ Bir buz parçası gibi kendinden eriyecek./ Semada yıldızlardan, yerde kurtlardan başka,/ Yaşayıp öldüğümü kimseler bilmeyecek!”

Ölümle ilgili bir şiir de Ahmet Muhip Dıranas’tan. “Her Şey Uzaktadır” şiirinde ölümün insana en yakın şey olduğunu söyler: “Uzaktadır her şey, hep… Yalnız ölüm,/ Her yerde, her an yakınımız, ölüm.”

Ölümü ladese tutuşmuş gibi hiç aklından çıkarmayan Behçet Necatigil de esprili bir şekilde yaklaşır bu konuya Lades şiirinde: “Uzayacağa benzer/ Tutuştuğumuz lades./ İşi gücü bırakıp/ Mezarlığa nazır/ Bir eve taşındım./ Ölüm;/ Sen beni aldatamazsın./ Aklımda…”

Orhan Veli de ölüme şerh düşen şairlerden. Garip şairimiz de ölümü bir temizlik olarak görmüş ve “Ölüme Yakın” şiirinde şunları söylemiş: “Ölünce kirlerimizden temizlenir/ Ölünce biz de iyi adam oluruz;/ Şöhretmiş, kadınmış, para hırsıymış,/ Hepsini unuturuz.”

“Diyalektik Gazel” şiirinde Atilla İlhan, ölümü şaşalı bulur: “Büyük bir şaşaadır ölüm/ Ebruli nurlarla gelir/ Öyle bir yanardağdır ki öfkesi/ Mutantan desturlarla gelir.”

“Üstü Kalsın” şiirinde her ölümün erken olduğunu söyler Cemal Süreya: “Ölüyorum Tanrım/ Bu da oldu işte./ Her ölüm, erken ölümdür,/ Biliyorum Tanrım.”

“Bayraksız Olamam” şirinde, sanki vasiyet edercesine, öldüğünde başında bir bayrak isteyen Arif Nihat Asya da şunları söylemiş: “Ölürsem taşım, yazım/ Kaygı olmasın yakınlarıma/ Bir şey istemem,/ Yeter ki ay doğsun mezarıma!/ Taşsız olabilirim,/ Yazısız kalabilirim,/ Bayraksız olamam!”

Edebiyatımızda ölümü en güzel anlatan şairlerimizin başında, şüphesiz Üstad Necip Fazıl gelir. Necip Fazıl, şiirlerinde ölüm izleğini çok sık kullanan bir şairdir. Şair, şiirlerinde ölüm metaforu ile insanın ölüm karşısında ürperişlerini ortaya koyar. O, şiirlerinde insanı, hayata her zaman aç ve hayatı tüketen bir varlık olarak görür. Şaire göre insan, ömrü boyunca hayatı yer fakat ona asla doymaz. Ancak ne var ki, “her canlı ölümü bir gün tadacaktır”. Ölüm bu yönüyle gerçeğin ta kendisidir. Hayattan ayrılmak, kopmak, düşmek ve sona ermek ölümle gerçekleşir. Bundan dolayı şair/insan, gerçeğin kendisi olan ölümü trajik bir çığlık olarak duyumsar. Şairin/insanın istemi dışında gerçekleşen bu durum, onun ölüme başkaldırmasına neden olur. Bu yönüyle ölüme karşı yapılan her başkaldırı, bir trajediyi de beraberinde getirir. Nitekim ölüm aç bir kurttur ve her zaman insan bedenini kemirir[xi]: “Ölümü sığdıramaz,/ Akıl daracık koğuk./ Ölemez, çıldıramaz,/ Ağlarlar boğuk boğuk.”

Necip Fazıl’a göre de ölüm bir son değildir. İnsan bir kez ölür ve onun ölümüyle ölüm de ölür. Ölüm sonrası hayatta ölüm yoktur. Üstad, “Eski Rafta” adlı şiirinde bu durumu çok güzel anlatır: “Oyuncak kırılır, haydi, ya insan/ Nasıl parçalanır, nasıl bölünür?/ Söylerler mezara kulak dayasan:/ Bir daha ölmemek için ölünür.”

Ölümün bir son olmadığına dair şu mısraların da yâd edilmesi gerekir diye düşünüyorum: “Öleceğiz, müjdeler olsun, müjdeler olsun!/ Ölümü de öldüren Rabbe secdeler olsun!” (Necip Fazıl)

Necip Fazıl’a göre ölüm güzeldir. Bunun da en büyük ispatı Hazreti Peygamber’in dahi ölmüş olmasıdır: “Ölüm güzel şey, budur perde ardından haber./ Hiç güzel olmasaydı ölür müydü Peygamber?”

Ölüm hakkında yazılan mısralardan biri de merhum Erdem Bayazıt’a ait. Ölümsüzlüğü tadanlar için ölümün hiçbir şey yapamayacağını söyler şair: “Ölüm bize ne uzak, bize ne yakın ölüm/ Ölümsüzlüğü tattık, bize ne yapsın ölüm!”

Yazımı, âcizane bendenize ait olan “Akıbet” şiirimden aldığım mısralarla bitiriyorum:

“Akıbet demişler sona, bilinmez./ Bir perde ardında saklıdır bekler./ Dikilmiş perdeye meraklı gözler,/ Kim bilir ki yarın ne görecekler?

Yol alır dünyada ömür araban/ Esersin yağarsın sen de bir zaman/ Her şey tıkırında sandığın bir an/ Düzenin bozulur ansızın tekler.

Bekleyiş sonsuz bir ufuk misali,/ Yaklaştıkça kaçar hemen hayali,/ Bir tohum gibidir dünyanın hali,/ Tohum çatlamadan açmaz çiçekler.

Dünya şarkı söyler gitme kal gibi./ Mala, mülke, sonsuz zevke dal gibi./ Örter çirkinliği gece şal gibi./ Karanlıklar hangi günahı saklar.

Yıllar, saçlarımı ağartan yıllar,/ Sizin eseriniz alnımda yollar,/ Avutmuyor beni yalancı fallar,/ Her zaman umudu umuda ekler.

Doğru tek, değişmez, değişse zaman,/ Saatler tak diye durduğu bir an,/ Dağılır atiye çöken bu duman,/ Fallar susar dile gelir gerçekler.

Akıbetim olur hayır ya da şer/ Saf saf olur dostlar ikişer üçer/ Kabrimde melekler ne sual eder/ Sevabım cürmümü ne kadar aklar...

Dostlar beni kara toprağa gömer/ Gelir börtü böcek cismimi emer/ Muazzep ruhum bir Fatiha umar/ Kim bilir hangi dost kabrimi yoklar...” (Halit Yıldırım)