Coğrafya şuuru

Osmanlı döneminde Anadolu’nun doğu sınırı Fırat nehri kabul edilirken, Cumhuriyet’le birlikte Türkiye’nin Asya kıtasında kalan kısmının tümü aynı coğrafî terime dâhil edilmiştir. Günümüzde yaygın olarak Türkiye'nin Asya kıtasında kalan topraklarının adı olarak kullanılır. Bu sınır, bazen ülkemizin Trakya topraklarını da içine alarak genişler ve Türkiye ile özdeşleşir. Türkiye, bundan dolayı Osmanlı’yı da içine alacak şekilde Afro-Avrasya (Avrupa-Asya-Afrika) ülkesi olarak da bilinir.

“COĞRAFYA”, içimizdeki duyguları coşturmada vatan ve yurt kelimeleri kadar mistik yönü güçlü olmasa da, aidiyetlerimizi ortaya koyan ve sosyolojik boyutta daha derin anlamlara sahip bir kelimedir.

Coğrafyanın sözlükte uzun bir tarifi var. “Bir yeryüzü parçasını, bir bölgeyi, bir ülkeyi belirleyen, niteleyen fiziksel, ekonomik, biyolojik, insansal ve siyasal gerçekliklerin tümü” deniyor. Görüldüğü gibi, genişleme kabiliyeti olan bir alan tanıma sahip: Ülke, bölge, yeryüzü parçası… Kelimenin kökeninde de böyle bir anlam genişliği var.

Etimoloji kaynaklarında coğrafyanın iki kelimeden oluştuğu yazılıyor. İlk kelimesi olan “geo”, yeryüzü anlamına geliyor. Güncel bir sözcük ile ifade etmek gerekirse “konum” diyebiliriz coğrafyaya. Kendimizi ilgili hissettiğimiz konum… Konumlandığımız, konduğumuz, konakladığımız yer… Coğrafyayı bazen siyasî sınırlar, bazen yeryüzü şekilleri, bazen iklimler, bazen nehirler ve denizler, bazen ekonomik unsurlar, bazen de din-medeniyet gibi soyut unsurlar belirler.

Anadolu coğrafyası

“Anadolu Coğrafyası” dediğimizde hem somut, hem de soyut bir tanımlama ve çerçeveleme yapıyoruz demektir. Üstelik bu tanım ve çerçeve, belli bir alana tekabül etmesine rağmen, bazen söyleyene ve söylenilen yere göre esneklikler gösterir.

Anadolu, Asya kıtasının en batısında, Avrupa kısasının en doğusunda, üç denizin arasında kalan bir yerdir. Osmanlı döneminde Anadolu’nun doğu sınırı Fırat nehri kabul edilirken, Cumhuriyet’le birlikte Türkiye’nin Asya kıtasında kalan kısmının tümü aynı coğrafî terime dâhil edilmiştir. Günümüzde yaygın olarak Türkiye'nin Asya kıtasında kalan topraklarının adı olarak kullanılır. Bu sınır, bazen ülkemizin Trakya topraklarını da içine alarak genişler ve Türkiye ile özdeşleşir. Türkiye, bundan dolayı Osmanlı’yı da içine alacak şekilde Afro-Avrasya (Avrupa-Asya-Afrika) ülkesi olarak da bilinir. Bu tür tanımlarda “köprü” kelimesine itibar etmemeliyiz. Anadolu veya Türkiye’ye, sadece veya öncelikle “kıtalar ve kültürler arasında köprü” vazifesi yüklemek, onu yüceltmek değil, aksine itibarını düşürmektir. Köprü sadece taşır veya aracı olur; oysa Anadolu ve Türkiye, değerleri, özgünlüğü ve ağırlığı olan müstakil kadim bir anlam sahiptir.

Anadolu coğrafyasını bizim için değerli kılan, hem 1071 Malazgirt Zaferi’yle birlikte kapısından girdiğimiz bir vatan olması, hem de tarih boyunca medeniyetlerin burayı kanıyla, kültürüyle, mimarisiyle, müziğiyle, sanatıyla, tarımıyla imar etmiş olmasıdır. “Hey gidi Anadolu!” dediğimizde, sesimiz tarih öncesi çağlara kadar yankılanarak ulaşır.

Rivayete göre, yeryüzünün en eski yerleşkelerinden bazıları Anadolu'da kurulmuştur. Çatalhöyük, Çayönü, Nevali Çori, Hacılar, Göbeklitepe ve Mersin (Yumuktepe), Cilalı Taş Devri'nden kalmadır. Truva yerleşkesi de Cilalı Taş Devri'nde kurulmuş ve Demir Çağı'na doğru uzanmıştır.

Köprü sadece taşır veya aracı olur; oysa Anadolu ve Türkiye, değerleri, özgünlüğü ve ağırlığı olan müstakil kadim bir anlam sahiptir.

Anadolu’muz, Sümer, Asur, Hitit, Yunan, Lidya, Kelt, Pers, Roma, Doğu Roma (Bizans), Selçuklu, Safevi, Moğol ve Osmanlı gibi onlarca medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Onun için Anadolu’da tarih boyunca yüzlerce dil ve lehçe kullanılmıştır. Bu toprakların vadileri, neşeyi ve hüznü yüzlerce farklı dilden dinlemiştir.

Anadolu, Hıristiyanlığın ilk doğduğu ve geliştiği yerdir aynı zamanda. Uzun yıllar Doğu Roma topraklarının esasını teşkil etmiştir. Sonraları Türkler tarafından yönetilmiştir. Önceleri Balkanları yurt edinen Müslüman Türkler, 1071 yılındaki Sultan Alpaslan öncülüğünde kazanılan Malazgirt Meydan Muharebesi'nden itibaren Anadolu’da varlıklarını göstermişler, buraları âdeta yeniden yoğurmuşlar, imar etmişler, renklerini vermişler ve kendilerine kadim vatan edinmişlerdir. Bin yılı aşan bu uzun süreç, Anadolu’da yaşayan herkese, sanki dünya yaratıldığından beri buralarda olduğu duygusunu yaşatmaktadır. Zaten dünyanın diğer yarısı olarak tanımlanan Batı için bir yönüyle Anadolu, Ortadoğu ve Asya’nın hepsi birdir, hepsi “öteki”dir. Bundan dolayı, sadece çoğunluğa sahip Türklerin değil, Anadolu’yu yurt edinmiş farklı ırklar ve kavimlerin de derin duygularla bağlandığı bir coğrafyadır Anadolu. Onun için Anadolu, bir yönüyle sulh-selâmet topraklarıdır.

Evet, acılarımız olmuştur, birbirimizi üzmelerimiz, hatta birbirimizin canını acıtmışlıklarımız vardır, ama Anadolu yine de yeryüzünün dostluk ve barış vadisidir. Onun için göç, tehcir, iş veya başka sebeplerle Anadolu’dan uzaklaşan herkes buraları özlemle anar.

Anadolu ve İslâm

Anadolu binlerce yıllık medeniyetler vadisi olmakla birlikte, bin yılı aşkındır rengini büyük ölçüde İslâmî değerlerden almıştır. Anadolu’da hangi şehre yolunuz düşerse düşsün, İslâm medeniyetinin somut ve soyut unsurlarına, zaman içinde yok edilmişlerse izlerine, ruhuna ve bilgisine rastlamak mümkündür. İslâm Medeniyeti, Anadolu’yu yoğururken yerel tecrübeyi de hazmederek içine almış, böylece hem yerel, hem de evrensel miras oluşmuştur. Böylece İslâm’ın farklı yorumları, İslâm dışındaki diğer din mensupları ve Türkler dışında çok sayıda etnik yapı, kendini coğrafyanın asil unsuru olarak ve “Ben Anadolu’yum” diyerek aidiyetlerini ortaya koymuşlardır.

Anadolu’da Selçuklu, Osmanlı ve beyliklere ait somut medeniyet unsurlarının çeşitliliğine ve çokluğuna bakıldığında, Müslümanların, kendi evleri/yurtları saydıkları Anadolu coğrafyasını sevgiyle nakış gibi işlediklerini anlamak kolaylaşır. Meselâ Ulu Camiler, bulundukları yerlerde âdeta tapu gibidirler. Çok kubbeli bu yapılar, şehir sakinlerinin ikinci evi olarak yapılmışlardır âdeta. İç büyüklüğü ve geniş çevresi ile kuşatıcı ve misafirperverdirler. Medreseler, Müslüman Türklerin hem mimari, hem ilim, hem de sosyal derinliklerini gösterir. Her yerde medrese vardır, bazı yerler ise âdeta birer ilim merkezidirler. İlim merkezlerindeki medreseler hem büyüktür, hem hocaları parmakla gösterilecek kadar birer otoritedirler.

Anadolu’da kaç bin medrese olduğunu bilmeye gücümüz yok. Yine de bazılarını örnek olsun diye sayalım: (Anadolu Selçuklu döneminden) Kayseri Koca Hasan Medresesi, Kayseri Hunat Hatun Medresesi, Konya Karatay Medresesi, Konya Sırçalı Medrese, Sivas Burûciye Medresesi, Amasya Gökmedrese, Erzurum Çifte Minareli Medrese; (Osmanlı döneminden) İznik Osman Gazi Medresesi, Fatih Sahn-ı Seman Medreseleri, Ayasofya Medresesi, Süleymaniye Medresesi, Edirne Beylerbeyi Medresesi…

Külliyeler, Anadolu’da yerleşik şehir hayatının önemli mekânlarıdır. Külliyelerde camiyle birlikte kurulan medrese, kütüphane, imaret, hastane ve hamam gibi yapılar vardır. Külliye, şehrin kalbi gibidir; bu yönüyle tam bir yaşam merkezidir. Araya bir cümle sıkıştırarak şunu demek isterim: Bugünkü AVM’ler, külliyelerin taklididirler veya onlardan ilham ile tasarlanmışlardır.


Ticaret ve seyahatlerin olmazsa olmazı hanlar, kervansaraylar, bedestenler ve çarşılar; Müslümanların sağlık ve tıbba verdikleri önemi gösteren daru’ş-şifalar; temizliğin işareti sayabileceğimiz hamamlar; iyiliğin suya dönüşmüş hâli olan sarnıçlar, su kemerleri, çeşmeler ve sebiller; canlıya dostluğun zarif örneği kuş evleri; ulaşımın olmazsa olmazı köprüler; incitmeden yardım etmenin modeli sadaka taşları… Daha pek çok medeniyet unsuru sayabiliriz. Üstelik bunlar, somut unsurlar, soyut-manevî medeniyet unsurlarını da yazmaya kalksak, uzun bir liste yapmamız gerekir.

Evet, Anadolu bir coğrafya adıdır ve bu adın içinde işte bu somut-soyut unsurların şekillendirdiği bir anlam vardır. Bizler “Anadolu” derken, bütün bu anlama sahip çıkarak harflere ses veriyoruz. Bir başkası da, meselâ düşmanlarımız, dostlarımız veya herhangi biri de “Anadolu” derken, anlamını bilerek söylüyor.

Anadolu’nun gönül coğrafyası

Anadolu, İslâm etkisiyle oluşmuş somut-soyut medeniyet unsurlarının anlam verdiği bir coğrafya olmanın yanı sıra, siyasî bir zirvenin mekânı, siyasî bir tevhidin adıdır. Anadolu bundan dolayı, gövdesi Edirne’den Van’a kadar olan, kanatlarıyla Balkanlar, Afrika, Asya ve Ortadoğu’ya, hatta daha uzak memleketlere kanat çırpma sesleri ulaşan bir güvercin veya kartal gibidir. Onun için coğrafya kelimesi bazen Anadolu için o kadar büyür ki, her iklimden dostlarını da içine alarak bir gönül iklimi inşa eder. İşte “gönül coğrafyası” tanımı burada devreye girer!

Yazının başında dediğimiz “Coğrafya, içimizdeki duyguları coşturmada vatan ve yurt kelimeleri kadar mistik yönü güçlü olmasa da…” sözü burada, bir ölçüde geçerliliğini yitirir. “Gönül” ve “coğrafya” kelimeleri bir araya gelince sınırlar kalkar, mesafeler yakınlaşır, insanlar selâmlarıyla birbirine ulaşır. Anadolu üzerinden ortaya çıkan bu birlik, aynı zamanda Osmanlı’dan miras kalan bir millet şuurudur. O şuur, kadim bir silsile ile Hazreti Peygamber Efendimize kadar ulaşır. İşte onun için Anadolu, Kudüs ve Mekke-Medine ile birlikte, yeryüzündeki Müslümanların kulak verdiği, haber beklediği, rotasını izlediği bir merkezdir. Aynı ruhun etkisiyle, Çanakkale Savaşlarında dünyanın her köşesinden Osmanlı’ya hem maddî yardım geldi, hem de insan. O dönem Kosova, Bosna, Bağdat, Afganistan, Hindistan, Pakistan, Filistin ve Azerbaycan’ın kalbi Osmanlı ile birlikte Çanakkale’de attı. Çanakkale Şehitliklerine ziyarete gidenler, oradaki mezar taşlarında sadece Anadolu illerinden değil, Anadolu’yu dost bilen memleketlerden de insanların isimlerine mezar taşlarında ve kitabelerde rastlamaktadırlar. Çanakkale’de yan yana yatar Anadolu’nun gençleri ile Anadolu’yu seven memleketlerin gençleri. Âkif’in, “Vurulup tertemiz alnından, uzanmış yatıyor./ Bir hilâl uğruna, ya Rab, ne güneşler batıyor!” dediğine bunlar dâhildir. Osmanlı’nın dağılması ve eski topraklarımıza göre daha küçük bir alanda kurduğumuz Türkiye için bu bakış açısı değişmeden devam etmiştir.

Anadolu’nun gönül coğrafyasındaki milletler, ülkeler ve topluluklar Türkiye’deki her gelişmeyi yakından izlemişler, ne zaman kendilerine ihtiyaç olduğunu görseler, ellerinden geldiğince yardıma koşmuşlar, dualarına Türkiye’yi eklemişlerdir. Türkiye’de meydana gelen depremler ve afetler, seçimler ve siyasî gelişmeler, sportif ve kültürel başarılar, diplomatik atılımlar sadece 81 ilimizdeki insanı değil, Ortadoğu, Balkanlar, Afrika ve Asya başta olmak üzere dünyanın her yöresindeki soydaş ve dindaşlarımızın ilgi alanına girmiştir. Afrika kıtasındaki devletler başta olmak üzere, ilişkilerimizin sık olmadığı pek çok memlekette Türkiye’den gidenlerin, oranın yaşlılarınca Osmanlı’nın temsilcisi gibi karşılanarak misafir edilmeleri, bu bağın somut tezahürlerindendir.

Bugün ihtiyacımız olan şey “coğrafya şuuru”dur. Coğrafya şuuru, yaşadığımız toprakların ve seyrettiğimiz gökyüzünün, bize nimet olarak verilen mevsimler, nehirler ve dağların, birlikte yaşadığımız insanların ve tüm canlıların hakkını birlikte koruma sorumluluğudur.

Türkiye’ye karşı duyulan ve kaynağı asırlara varan bu sevginin tezahürlerine en son 15 Temmuz 2016 tarihli darbe girişiminde şahit olduk. O gece, hain darbe girişiminin olduğu duyulmaya başlanınca, Türkiye’nin dostu pek çok ülkede insanların sokağa çıktıklarını, camilere giderek dualar ettiklerini, kendi devlet yetkililerine, darbeye karşı olduklarına dair mesaj yayınlamaları için telkinde bulunduklarını öğrendik. Konuyla ilgili içimizi ısıtan haberler ve videolar günlerce medyada yer aldı.

Anadolu ve Türkiye’ye karşı hissedilen duyguları uluslararası ilişkilerde de görmek mümkün. Uluslararası arenada, BM ve AB gibi küresel kuruluşlarda Türkiye’nin göstereceği tavır ve takınacağı tutum, dünyanın mazlum ve mağdur bölgelerinde dikkatle izlenmektedir. Bu takibin iki gerekçesi bulunmaktadır. Birincisi, Türkiye’yi Osmanlı’nın devamı görmenin getirdiği yakınlık hissi; ikincisi ise, Türkiye’nin takınacağı tavrın dünyadaki pek çok bölgeyi etkileyeceğine dair bilinç veya umut…

Son yıllarda Recep Tayyip Erdoğan’ın önce Başbakan, sonra da Cumhurbaşkanı olarak uluslararası toplantılarda yaptığı konuşmaların pek çok ülkede naklen izlenmesi ve konuşmalarının satır aralarının irdelenmesi buna örnektir.

Türkiye’nin açılımları

Dünyanın her yerindeki dindaş ve soydaşlarımızın yanı sıra, mazlum ve mağdur milletlerin Anadolu coğrafyasına yönelik bitmek bilmeyen ümitvar beklentilerine, son dönemde Türkiye iki şekilde cevap vermeye çalıştı.

Bir: Devlet olarak akraba, soydaş ve dindaş tüm milletlere yönelik diplomatik zeminde sosyal, kültürel ve dinî çalışmalar…

İki: Yardım kuruluşlarımız başta olmak üzere, sivil ve meslekî kuruluşlarımızın yaptığı çok yönlü çalışmalar…

Türkiye’nin Afrika açılımı, devletin diplomatik zeminde yürüttüğü çalışmalara örnek verilebilir. Afrika, 30 milyon kilometrekarelik toprağı ile yeryüzünün ikinci büyük kıtasıdır. Bu büyük kıta, birçok açıdan Anadolu coğrafyasının akraba, dost ve komşu coğrafyasıdır. Bu güzelim kıta, maalesef Batı için asırlarca sömürge alanı olmuştur. Ancak görünen o ki Afrika, uluslararası sistem içerisinde gittikçe daha etkin role sahip oluyor ve uluslararası gelişmeleri daha fazla etkileme gücüne erişiyor. Türk Dışişleri’ne göre, “Bugün 1 milyarı aşan nüfusu ile dünya nüfusunun yüzde 15’ine ev sahipliği yapmakta olan Afrika’nın, 2030’da 1,6 milyarlık nüfusa ulaşması ve dünya nüfusunun yüzde 19’unu oluşturması beklenmektedir”.

Türkiye’nin Afrika açılımı, metinlerde şöyle ifade edilmektedir: “Afrika ülkeleriyle son yıllarda gelişen ilişkilerimiz, Türk dış politikası için bir başarı öyküsüdür. 1998 yılında başlayan Afrika’ya Açılım Politikası süreci bugün başarıyla tamamlanmış ve ticaret hacminden siyasî diyalog mekanizmalarına, eğitim faaliyetlerinden ekonomik yatırımlara kadar birçok alanda hızlı ilerleme sağlanmıştır. Böylece Osmanlı’dan günümüze kadar bir Afro-Avrasya (Avrupa-Asya-Afrika) ülkesi olan Türkiye, 21. yüzyılın gerçekleriyle uyum içerisinde Afrika politikasında yeni bir döneme girmiştir. Afrika politikamızın amaçları; Afrika kıtasında barış ve istikrarın tesisine katkıda bulunmak, Afrika ülkelerinin siyasî, ekonomik ve sosyal kalkınmalarına yardımcı olmak ve bu amaçla siyasî, ekonomik, ticarî ve de insanî yardım, yeniden yapılanma, güvenlik, kamu diplomasisi ve arabuluculuk alanlarında karşılıksız yardımda bulunmak, Afrika’nın kaynaklarının Afrikalılara yarar sağlayacak şekilde geliştirilmesine katkı sunmaktır…”


“Dünya’nın Anadolu coğrafyasından beklentilerine, son dönemde Türkiye iki şekilde cevap vermeye çalıştı” demiştim. İkinci olarak, yardım derneklerimiz başta olmak üzere sivil ve meslekî kuruluşlarımızın yaptığı çok yönlü çalışmaları zikredebiliriz. Kızılay, İHH, Cansuyu ve Deniz Feneri gibi sayısı 20’ye yaklaşan yardım derneklerimiz, iki dinî bayramda dünyanın 100’den fazla ülkesine yardım götürmektedir. Bu yardımlar, sadece yardım olarak kalmamakta, kalıcı diyalogların gelişmesine vesile olmakta, farklı işbirliklerinin kapısını da aralamaktadır.

Diyanet İşleri Başkanlığı ve Diyanet Vakfı, TİKA, Yurtdışı Türkler Başkanlığı, Yunus Emre Enstitüsü, Gönüllü Teşekküller Vakfı ve İDBS de, Türkiye’nin omuzlarındaki tarihî sorumluluğu yerine getirmeye çalışan kuruşlarımızdandır. Son dönemde bunlara Maarif Vakfı da eklendi. Ayrıca İİT ve IRCICA ile D-8 bünyesindeki bazı çalışmaları da bu listeye dâhil edebiliriz.

Coğrafyamızın iki kanadı: Balkanlar ve Asya

Balkanlar, Anadolu’nun fikrini götürmek istediği Avrupa’nın kapısı, Asya ise Anadolu’nun geldiği yerdir. Onun için bu iki coğrafyanın kulağı ve gözü her zaman Anadolu’da ve Türkiye’de olmuş, Osmanlı ve Türkiye’nin kulağı ve gözü bu coğrafyalarda olagelmiştir.

Çoğu izlerin silinmesine rağmen Balkan topraklarında Osmanlı’nın kadim izlerine rastlamak mümkündür. Metinlerde, Osmanlı’nın tarihi boyunca Balkanlarda 15 bin 787 mimari eser inşa ettiği yazılıydı. Ancak Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) ile Türk Tarih Kurumu’nun (TTK) önderliğinde başlatılan yurtdışındaki “Osmanlı Eserleri Envanteri Projesi”nin Balkanlar ayağındaki çalışmalar ile bu sayının 30 bin civarında olduğu tespit edildi.

Envantere göre, ayakta kalan eserlerden 5 binine acil müdahale gerekiyor. Envanterin en önemli ayağı olarak görülen 11 Balkan ülkesindeki saha çalışmalarında, sadece ayakta kalanların değil, yıkılmış veya ortadan kaldırılmış eserlerin de izi sürülüyor. Balkanlarda yapılan çalışmaların ardından ortaya çıkan tablo oldukça acı! 11 Balkan ülkesindeki Osmanlı eserlerinin yaklaşık yüzde 90’ı yıkılmış. İmzalanan protokollerle devlet kurumları üzerinden yürütülen ve bu alanda bir ilk olan envanterin hem Ankara’nın, hem de bu ülkelerde yaşayan soydaşların eserler üzerindeki hâkimiyetini arttırması bekleniyor. 

Bugünkü isimleriyle saymak gerekirse 30 bin eser, Bosna-Hersek, Arnavutluk, Bulgaristan, Karadağ, Kosova, Macaristan, Makedonya, Romanya, Sırbistan ve Yunanistan’ın değişik bölgelerindedir. Onun için bugün bile, bu ülkelerin bazı sokaklarında gezerken kendimizi Bursa’da, Konya’da, İstanbul’da veya Kastamonu’da gibi hissedebiliriz. Onca değişime rağmen derinlerden gelen ortak bir ruh bizi sarar, sarmalar.

O ülkelerdeki pek çok şehir, bize İstanbul gibi yakın ve dost gelir. İlk kıblemiz Kudüs, bu coğrafyadadır. Mekke ve Medine gibi Peygamber Efendimiz Hazreti Muhammed’in şehirleri de aynı bölgededir.

Orta Asya ise bizim anayurdumuz, ata ocağımızdır. Zaman zaman bağlarımız zayıflatılmış olsa da, biliriz hamurumuzda Orta Asya’nın toprağı olduğunu. Asya’daki şehirler bizim için şiir gibi sıcaktır. Peş peşe sayarız adlarını. Buhara, Semerkant, Taşkent, Tirmiz, Urumçi, Kandahar, Kaşgar, Türkistan, Bişkek, Herat… Her bir şehir bize önemli isimleri hatırlatır. İmam-ı Tirmizî, Hoca Ahmet Yesevî, İmam-ı Buharî, Muhammed Bahauddin Nakşibendî, Kaşgarlı Mahmut, Ali Şir Nevaî, Yusuf Has Hacip, Uluğ Bey, İbni Sina, Osman Batur…

Balkanlar ve Asya’yı solukladığımızda görürüz ki, Anadolu, Balkanlar ve Asya, aslında birbirinin koruyucusu, dostu, komşusu olan coğrafyalardır. Her ne kadar Orta Asya bizim için daha yakın ise de bağımız, Orta Asya’yı aşarak Asya’nın diğer bölgelerine de ulaşır.

Ortadoğu ve İslâm dünyası

Anadolu’da yaşayan biri, kendisini bazı coğrafyalar ile yakın hisseder. Afrika, Balkanlar ve Asya bunlardan üçü. Ortadoğu ise Anadolu’nun hem komşu coğrafyası, hem de pek çok sebeple iç içe olduğu bir bölgedir. “Ortadoğu” çok sevmediğimiz bir tanımlama olmakla birlikte, dilimize -maalesef- iyice yerleşti. “Ortadoğu” kavramı, Batı zihninin kendi dışındakileri tanımlamak için kullandığı “Yakın Doğu” ve “Uzakdoğu” ikilisinin üçüncüsü olarak üretilmiştir. Emperyalist zihnin, kendisi dışındaki tüm coğrafyayı “tek tip” görme stratejisi olarak, onlar için buralar sadece Ortadoğu’dur. Maalesef biz de “Bilâd-i Şam”, “Hicaz”, “Mezopotamya” ve “Mağrip” gibi birden çok isimle adlandırılan, birbirinden güzel ve zengin kültürlere sahip bu geniş alanı tek bir kelimeyle, “Ortadoğu” kelimesiyle ifade eder olduk. Oryantalizmin başarısıdır bu.

Yaygın kabule göre “Ortadoğu” denilince Suriye, Irak, Katar, Ürdün, Filistin, İsrail, Umman, Kuveyt, İran ve Suudi Arabistan gibi ülkeler akla önce gelir. Kimi tanımlarda ise bu alan Türkiye, Kıbrıs, Mısır, Sudan, Pakistan ve diğer çevre ülkeleri de içine alacak kadar genişletilir. Hatta bazıları bu sınırı, Müslümanların yoğun olduğu tüm yerleri ekleyerek Avrupa, Asya ve Afrika’nın derinliklerine kadar uzatır. Bundan dolayı dinî yaygınlığı göz önüne alarak, ilgili bazı metinlerde bu geniş bölge “İslâm coğrafyası” olarak da adlandırılmaktadır.


Ortadoğu’yu bizden saymamızın nedeni çok! Suriye, Irak ve İran başta olmak üzere bölgedeki ülkelerin çoğunda akrabalarımız var. O ülkelerdeki pek çok şehir, bize İstanbul gibi yakın ve dost gelir. İlk kıblemiz Kudüs bu coğrafyadadır. Mekke ve Medine gibi Peygamber Efendimiz Hazreti Muhammed’in şehirleri de aynı bölgededir. Gülistan ve Bostan’ın yazarı Sadi Şirazî, üç dilde muhteşem şiir ve eserleriyle bilinen Fuzûlî, mezhep imamlarımızdan Ebû Hanife ve İmam-ı Şafi gibi din âlimleri de bugün Ortadoğu diye tanımlanan toprakların yetiştirdiği nadide insanlardandır. Bu güzel isimler arasına, Haçlı Seferlerinin durdurucusu olan büyük komutan Selahaddin Eyyubî’yi de eklemek gerekir.

“İslâm coğrafyası” denilince, genellikle Ortadoğu’nun geniş sınırlarındaki tüm İslâm ülkeleri anlaşılmakla birlikte, “İslâm dünyası” denilince de İslâm İşbirliği Teşkilatı’na tüm üye ülkeler ve üye olmayan ülkelerdeki tüm Müslüman topluluklar kastedilmektedir. “İslâm âlemi” veya “İslâm dünyası”, müminlerin, resmî sınırlara takılmaksızın, kalplerde ve zihinlerde inşa etmek istedikleri kardeşlik, vahdet, dostluk ve işbirliği coğrafyasının adıdır. O coğrafya kurulursa insanlık artacak, zalimlik azalacaktır.

Coğrafya düşmanlığı

14. yüzyıl düşünürlerinden ve sosyolojinin öncülerinden İbn-i Haldun’un meşhur “Coğrafya kaderdir” şeklindeki sözü, bugünlerde yol haritamızı ortaya koyan aydınlık ve mübarek bir sözdür. İbn-i Haldun bu sözü, iklimler ve yaşanan bölgenin, insanların davranışlarına ve milletlerin asabiyesine etkilerini ifade etmek için söylemişti. Coğrafyanın sahip olduğu iklim ve mevsimler, insanların hem fizikî yapılarında belirleyicidir, hem de imkânlar, nimetler, fırsatlar, riskler ve hastalıklar gibi hayata dair unsurlar konusunda ayırt edici özelliklere sahiptirler.

Coğrafya, bunun yanı sıra milletlerin dostları ve düşmanlarını da belirleyen önemli bir aktördür. Emperyalistler ve sömürgeciler, kendi yaşadıkları bölgeler dışındaki coğrafyalara hep “yabancı” gözüyle baktılar. Maalesef onların dünyayı keşifleri ve savaşları, çoğunlukla işgal, yağma ve sömürü gibi emperyalist amaçlar taşıdı. Batılıların coğrafya endeksli düşmanlıklarından en bilineni ise 11. yüzyılda başlayan Haçlı Seferleri oldu. Haçlı Seferleri, Papa'nın talebi ve vaatleri sonucunda, genellikle Müslümanların ellerindeki toprakları ele geçirmek ve maddî zenginliklere sahip olmak için başlatıldı. Bazı tarihçilerce göre başlangıcı 9. yüzyıla kadar götürülen Haçlı Seferleri, 15. yüzyılın sonuna kadar devam etti. Haçlıların öncelikli hedefi Anadolu, Kuzey Afrika ve Kudüs’tü. Haçlı orduları, geçtikleri her yeri talan ettiler. Bu talanlardan sadece Müslümanların yaşadıkları bölgeler etkilenmemiş, o dönem henüz İslâm toprağı olmayan Bizans şehirleri, meselâ İstanbul bile yağmalanmıştır.

Avrupalı Haçlı zihniyeti sadece Anadolu’ya değil, Anadolu’nun gönül coğrafyasına da hep düşmanca ve sömürgeci gözle baktı. Yardıma muhtaç bir millete yardımcı olmak yerine, onların topraklarını ya işgal etti ya da sömürge ilan ederek talan etti. İşte sömürgecilerin, bazısı asırlarca sürmüş sömürge listesi!

·       İngiltere: Hindistan, Sudan, Kıbrıs, Malta, Mısır, Birmanya.

·       Fransa: Tunus, Fas, Suriye, Cezayir, Madagaskar, Hindistan ve Sudan’ın bir bölümü ile Çin.

·       İtalya: Trablusgarp ve Eritre.

·       Almanya: Uganda, Kenya, Kamerun, Yeni Gine’nin bir bölümü, Güneybatı Afrika, Karolin, Maryan ve Marshall Takım Adaları.

·       Rusya: Sibirya, Türkistan ve Japon Denizi kıyıları…

Hatta Fransa’nın 1958 yılına kadar sömürdüğü Afrika ülkelerini bağımsızlıklarını kazandıktan sonra da sömürmeye devam ettiği, bu ülkelerden “Koloni Vergisi” adı altında her yıl yüklü miktarda para aldığı bilgisi kaynaklarda yer alıyor.


Emperyalistlerin, Anadolu, Afrika, Mezopotamya, Bilâd-i Şam, Arap yarımadası ve Asya’daki ülkelere yönelik Haçlı Seferleri ve sömürgeleştirme hareketleriyle başlattığı coğrafya düşmanlığı, sonraki yıllarda Oryantalizm ile sahip olunan bilgilerin bölgemiz aleyhine kullanılmasıyla devam etti. Emperyalistler, Avrupa Birliği gibi kuruluşlar ile kendi coğrafyalarında birlik sağlamaya çalışırlarken, bölgemizdeki din, mezhep, ırk ve aşiret gibi her tür farklılığı ayrılık unsuru olarak kışkırtmaya çalıştılar. Bu kışkırtıcılıklarını halen devam ettiriyorlar. Biz sadece Thomas Edward Lawrence’yi sıklıkla duyarız, ama tarihçiler, Osmanlı’nın parçalanması sürecinde yüzlerce İngiliz görevlinin Araplar, Kürtler, Ermeniler ve Türklerin arasında Lawrence gibi çalıştığını anlatmaktadırlar. Bölge ülkelerindeki darbeler, askerî işgaller, iç çatışmalar ve diktatörlüklerin arkasından hep onlar çıktı. Emperyalistlerin Haçlı Seferleriyle başlayarak sömürgecilik ve Oryantalizm ile devam eden coğrafyamıza yönelik düşmanlıkları, son yüzyılda İslâmofobi, darbe ve terör destekçiliği ile yeni bir aşamaya ulaştı.

Hatırlamakta fayda var. Ortadoğu’da bugün hâlâ devam eden kaos ve işgalin son dönemdeki başlangıç noktası, 20 Mart 2003'te Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere önderliğinde oluşturulmuş Çokuluslu Koalisyon Kuvvetleri’nin bir askerî harekâtla Irak'a girmesidir. “İkinci Körfez Savaşı”, “Irak'ın İşgali” veya koalisyon ülkelerince “Irak'ı Özgürleştirme Operasyonu” olarak tanımlanan bu süreç, “Saddam’ın elinde kimyasal silah var” iddiasına bağlı olarak başlatılmıştır. Saddam’ın halkına zalim bir lider olması, maalesef bölge ülkelerini ve dünyayı bu işgale karşı sessiz kalmasını, hatta desteklemesini ortaya çıkarmıştır. Oysa şimdi herkes anladı ki, kimyasal silah argümanı üzerinden ABD ve İngiltere, aslında coğrafyamıza yeni bir işgal harekâtı başlatmıştı. Saddam zaten onların adamıydı. Saddam’ın elinde kimyasal silah vardı ise, bu silahların ya doğrudan veya dolaylı kaynağı da onlardı. ABD’nin bölgeyle ilgili parçalama ve yeniden haritalandırma plânları gizli değil, bunları pek çok ABD’li yazar ve diplomat, kitaplarında açıkça yazdılar. Kaldı ki, SSCB’nin dağılmasıyla birlikte Varşova Paktı’nın sona ermesiyle sonuçlanan süreç sonrasında, NATO’nun karşı kutup (düşman) olarak İslâm dünyasını seçtiği de gizli olmayan bir stratejidir.

Bölgemizdeki terör ve iç çatışmalarla ilgili bütün suçu dışımızdakilere atmıyorum. Hiç şüphe yok ki, terörün bu denli yaygınlaşmasında birey ve devlet olarak ihmâllerimizi ve fikrî problemlerimizi sorgulamaya ihtiyacımız var. Ama yine biliyoruz ki, bölgemizdeki terör örgütlerinin insan kaynağının çoğunluğu yerel olmakla birlikte, stratejisi, silahı, teknolojisi ve eğitimi emperyalist ülkelerce sağlanmaktadır. Hangi terör örgütünü incelersek inceleyelim, arkasında bir veya daha fazla emperyalist ülkeyi ve onların derin yapılarını görürüz. Türkiye’deki tüm darbelerin arkasında da Batı desteği vardır; bu gerçek, artık hepimizin malûmudur. Terör ve darbenin, emperyalistlerin yeni diplomasi aracı olduğuna kimin kuşkusu var? 

Biz bu terörü yeneriz. Yeter ki el ele verelim, yeter ki buna inanalım! Vahşi olaylar sonrasında, suçlunun Sünnî veya Alevî, laik veya dindar, Kürt veya Türk değil, terör örgütleri ve arkasındakiler olduğunu bilelim. Terör şehrimizi vurunca içimize kapanmayalım, hayatı durdurmayalım, yatırımları yavaşlatmayalım, insanî gelişmişliğimizi engelleyecek ve insan hakları alanında zafiyet oluşturacak yanlış kararlar almayalım. DAEŞ/IŞİD kilise düşmanı, ama caminin de dostu değil ki… DAEŞ Şii düşmanı, ama Sünnî dostu da değil ki… PKK Türk düşmanı, ama Kürt dostu da değil ki… Terör hepsine düşman, hepimize düşmandır. Terörün dostu yok! Terörün hepsi aynı, hepsi katil, hepsi insanlık düşmanıdır. Camiye, kiliseye, cem evine, okula, esnafa, askere, polise, otobüse, mekânlara; Alevîlere, Sünnîlere, Kürtlere, Türklere, laiklere, dindarlara… Tüm saldırılara milletçe tek yürek olup karşı durmalıyız!

Coğrafya şuuru

Bugün ihtiyacımız olan şey “coğrafya şuuru”dur. Coğrafya şuuru, vatanseverlik ve yurtseverlik gibi bir sorumluluktur. Coğrafya şuuru, yaşadığımız toprakların ve seyrettiğimiz gökyüzünün, bize nimet olarak verilen mevsimler, nehirler ve dağların, birlikte yaşadığımız insanların ve tüm canlıların hakkını birlikte koruma sorumluluğudur.

İki gerekçe ile coğrafya şuuruna sahip olmak zorundayız.

İlki, coğrafyada birlikte yaşamamızdan dolayıdır. Bu yönüyle aynı mekânı paylaşan geniş bir aile gibiyiz. Aynı coğrafyanın mensupları olarak birbirimize sahip çıkmak, aramızda adaleti sağlamak ve birbirimizi korumak zorundayız.

İkinci gerekçe ise, emperyalistlerin hiçbirimizi ayırt etmeden, coğrafyamızın hepsine düşmanlık yapmalarındandır. Onlar bizi Türk, Kürt, Arap, Ermeni, Alevî, Sünnî, Şii, Nusayrî, laik, dindar veya ateist diye ayırmıyorlar; “Ortadoğu”, “Doğu” veya “Asya” diye ayırıyor, hepimizi “yabancı” görüyorlar. Sadece stratejileri gereği sıralama yaparak, bazen birimizin sırtını sıvazlayarak diğerimizi parçalıyorlar.

Emperyalizm, ırkçılığı da doğuran kendini üstün görme duygusunun sonucunda ortaya çıkmış kibirli bir hâldir. Kibirlilik hâli, kendileri dışındaki herkesi hor ve hakir görmelerine yol açıyor. Hor ve hakir gördükleri milletlere ve onların coğrafyalarına karşı düşmanlıklarını, zamanın ruhuna göre sürekli revize ederek yeniden üretiyorlar. Bitmek bilmeyen bir düşmanlıktır bu. BM’nin yapısı bile bu kibrin somut yansımasıdır. Dünyanın en çok silah üreten 5-10 ülkesinin vesayeti altındadır BM ve tüm dünya.

Türkiye, tarihten gelen sorumluluğu ve hâlen dünyanın mazlum, mağdur ve mümin insanlarının ümit beslediği bir ülke olarak, coğrafya şuurunun oluşmasında öncü olmalıdır. Türkiye, aynı coğrafyada yaşamanın kader olduğunu, aynı coğrafyada, aynı gökyüzü altında olmanın birbirimizi gözeterek ortak düşmana karşı omuz omuza olmamız gerektiğini, bölgenin sorunlarını evrensel ve yerel prensipler çerçevesinde, terör destekçisi sömürgeci güçlere fırsat vermeden kendimizin çözmesi gerektiğini Afrika, Asya, Balkanlar ve Ortadoğu’nun insanlarına anlatmalı. Çözüm budur! Coğrafya şuuru, birkaç yüzyıllık gecikmiş bir çözümdür.

Ümitsizliğe kapıldığımızda, insanlığın en kötü döneminde olmadığımızı düşünelim, el ele verdiğimizde büyük belâları def ettiğimizi hatırlayalım.