Çin’in Doğu Türkistan’a yönelik basın politikası: “İzin verdiğim gelsin, izlesin; ancak görmesin, sormasın, söylemesin!”

France24’ün verdiği habere göre, Agence France Presse (AFP) muhabirlerinin 2019’da Doğu Türkistan’da tespit edilen kamplara gitmesi engellenmiştir. Yabancı gazeteciler Doğu Türkistan’daki toplama kamplarından birine doğru gittiğinde, üç araç sahte bir araba kazası yapmış, ardından otoyolda bir sıra kamyon kuyruğa girerek kalabalık oluşturmuş ve polis trafiği durdurarak kampa giden yolu kapatmıştır.

1949’da işgal ettikten sonra Çin Komünist Partisi, 1966-1983 yılları arasında Doğu Türkistan’ı dünyadan izole hâle getirmiş, 2017 senesi Nisan ayından itibaren ise uyguladığı Nazi tarzı toplama kampları ile paralel olarak Doğu Türkistan’ın kapısını ikinci defa dünyaya kapatmıştır.

2018 Ağustos’unda BM, Çin’in Doğu Türkistan’da en az 1 milyon Müslüman Türk kökenli insanı zorla toplama kamplarına kapattığını açıkladıktan sonra ise, Çin, daha önce var olmadığını iddia ettikleri toplama kamplarını “eğitim merkezleri” adı altında savunmaya başlamıştır. Kamp şahitlerinin ve uluslararası bağımsız kuruluşların ifadelerine göre Doğu Türkistan’da bin 400’den fazla toplama kampının yeri tespit edilmiştir. Hiçbir yargılama ve mahkeme olmadan, Çin’in hoşuna gitmeyen Türk kökenli kim varsa keyfî bir şekilde toplama kampına götürülmüştür.

2020 senesinde Çin’in yayımladığı Beyaz Kitap’ta, 2013 yılından 2019 yılına kadar her sene 1,2 milyondan fazla insanın “eğitime” tâbi tutulduğu yazılmıştır. Yurtdışına sızdırılan Çin kaynaklı gizli belgelerde ise insanların sadece yurt dışına çıktığı ve 80’li ve 90’li yıllarda doğduğu için potansiyel suçlu muamelesi görerek toplama kampına alındığını görebilmekteyiz. Hâl böyleyken Çin yönetimi, yerel ve uluslararası basında Doğu Türkistan’daki Nazi tarzı toplama kamplarının birer eğitim merkezi olduğunu iddia etmeye devam etmektedir. Bunu kanıtlamak için de kendilerinin belirlediği sözde gazetecileri ve muhabirleri, tasarladıkları “eğitim merkezi tiyatrolarını” izlemeye götürmektedir. Ancak tarafsız kuruluşların ve bağımsız gazetecilerin bölgeye ulaşmalarını engellemektedir.

Çin’in muhabirlik iznini alabilenlerinse Çin’in hoşuna gitmeyen ilk yayında muhabirlik izni iptal edilmekte ve sınır dışı edilmektedir. Doğu Türkistan kökenli medya çalışanları dâhil, sosyal medyada Doğu Türkistan’daki hak ihlâllerini haber yapan insanların aileleri ise rehin alınmaktadır. Durum böyleyken, Çin’in Dışişleri Bakanlığı yetkilileri ve sözcüleri, yabancı gazetecilerin Doğu Türkistan hakkındaki sorularına verdiği ilk cevap, her zaman “Sen oraya gittin mi?” olmuştur. Gitmesine izin vermedikleri saklanamaz bir gerçek iken, Doğu Türkistan’a isteyen her kesin gidip gezebileceğini iddia etmektedir. Ancak gerçeklere bakıldığı zaman durumun hiç de öyle olmadığı ortaya çıkmaktadır. Şu ana kadar çok sayıda gazeteci ve muhabir sınır dışı edilmiş, cezalandırılmış ve Çin’e girmeleri yasaklanmıştır. Bu makalede gerçekler, örnekleriyle okuyucularına sunulacaktır.

Gazeteci Klippe, bölgedeki Uygurların gözaltına alınması hakkında araştırma yaparken Çin yetkilileri tarafından her yerde takip edilmiştir. Doğu Türkistan’da iken Çin yetkilileri, Klippe’nin kamera ve telefonlarını almış, sonradan kaydettiği her şeyi sildirmiştir.

Çin’in Doğu Türkistan konulu isteklere karşı tutunduğu olumsuz tavır dünyaya nasıl yansıyor?

26 Kasım 2019… Almanya Federal Hükûmeti İnsan Hakları ve Dışişleri Bakanlığı İnsanî Yardım Komisyonu Komiseri Barbel Kofler, Doğu Türkistan’ı ziyaret etme isteğinin Çin tarafından reddedildiğini söylemiştir. (Stubley, 2018)

17 Mart 2021… Çin yönetimi, Avrupa Birliği’nin Doğu Türkistan’ı ziyaret etme talebini reddetmiştir ve Doğu Türkistan’daki zulme dair iddialarının yalan olduğunu söylemiştir. 2019’dan beri AB, Doğu Türkistan’ın araştırılması konusunda Çin ile görüşmektedir. AB talepleri içinde, “belirli tesislere erişim ve bu tesislere erişim için özel koşullar ve Sakharov İnsan Hakları Ödülü sahibi, Çin tarafından ayrılıkçılık suçlamasıyla ömür boyu hapis cezasına çarptırılan Uygur aktivist İlham Tohti ile görüşmek” yer almaktadır. Ancak Çin’in AB temsilcisi Zhang Ming, AB’nin İlham Tohti ile görüşmesinin mümkün olmayacağını söylemiştir. (Rettma, 2021)

Çin Dışişleri Bakanlığı, Doğu Türkistan’daki soykırımı “yüzyılın yalanı” olarak nitelendirmiştir. Çin’in propaganda kampanyası da ateşli bir boyuta ulaşmış olup, devlet medyası muhabirlerini Doğu Türkistan’da herhangi bir baskı olmadığını “kanıtlamak” için bölgeye göndermiştir. (Griffiths, 2021)

Çinli yetkililerin Doğu Türkistan’da benzeri görülmemiş düzeyde uyguladığı gözetleme ve güvenlik kısıtlamaları, bölge içinde serbestçe dolaşmayı da imkânsız hâle getirmiştir. (France 24, 2019)

2018 Ekim’inden bu yana Xinjiang Hükûmeti, diplomatlar ve medya kuruluşları için kamp turları düzenlemiş olsa da bölgedeki bağımsız haberciliği son derece zor hâle getirmiştir. Gazetecilerin sürekli sivil kıyafetli yetkililer tarafından takip edilmesi, yerel halkla onları riske atmadan konuşmayı bile zorlaştırmış durumdadır. (France24, 2019)

Birleşmiş Milletler (BM) İnsan Hakları Yüksek Komiseri Michelle Bachelet, uzun süredir Çin’den Doğu Türkistan ve Tibet’e erişim izni istemiştir. Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Konseyi 46’ncı Oturumunda konuşan AB Dış İlişkiler ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi Josep Borrell, Pekin yönetiminden Michelle Bachelet de dâhil olmak üzere bağımsız gözlemcilerin Doğu Türkistan ve Tibet’e geniş kapsamlı erişim izni vermesi hususunda çağrıda bulunmuştur. (Bag, 2021)

France24’ün verdiği habere göre, Agence France Presse (AFP) muhabirlerinin 2019’da Doğu Türkistan’da tespit edilen kamplara gitmesi engellenmiştir.  Yabancı gazeteciler Doğu Türkistan’daki toplama kamplarından birine doğru gittiğinde, üç araç sahte bir araba kazası yapmış, ardından otoyolda bir sıra kamyon kuyruğa girerek kalabalık oluşturmuş ve polis trafiği durdurarak kampa giden yolu kapatmıştır. (France 24, 2019)

Yine AFP muhabirleri Hotan’daki bir toplama kampına yaklaşmaya çalıştığında, Çin polisleri onları takip etmiş ve yolları saniyeler içinde kapatmıştır. Sonunda muhabirler sadece uzaktan, kum ve çöl arasındaki çitle çevrili bir toplama kampını fotoğraflamıştır. (France 24, 2019)

Şehir sınırlarındaki polis kontrol noktaları, AFP muhabirlerinin yerel propaganda yetkililerini önceden haber etmeden bölgesel merkezlerin dışına çıkmasını engellemiştir. AFP, yıkıldığı tespit edilen Artuç’taki bir câmiye giderken, polisler yolların kapalı olduğunu söyleyerek câminin konumuna ulaşmaya imkân vermemiştir. (France 24, 2019)


AFP gazetecilerinin, Uygur nüfusunun çoğunlukta olduğu Kaşgar’daki bir otelde kaldıkları sırada, odada olmadıkları birkaç dakika içinde birileri odalarına girmiş ve eşyalarını karıştırıp çıkmıştır.

The New York Times’in Pekin Büro Şefi Steven Lee Myers, FCCC’ye (Pekin Merkezli Gazeteciler Derneği Çin Yabancı Muhabirler Kulübü), Çin’in sadece kendisinin dünyaya açık olduğunu ve ne kadar canlı bir toplum olduğunu herkese göstermek istediğini söylese de ülke vizyonuna uymayan her şeyi bildirmenin açıkça kısıtlı olduğunu söylemiştir. (Business Standard, 2021)

CNN’in Çin’deki muhabiri Matt Rivers, Doğu Türkistan’da toplama kamplarının olduğunu, bölgede araştırma ve haber yapmanın oldukça zor olduğunu söylemiştir (CNN, 2019). Çin’de muhabir olarak çalıştığı 4 seneden beri bu durumun gün geçtikçe artmış durumda olduğunu da söylemiştir. Muhabirin anlattıklarına göre, Doğu Türkistan’a ayak bastığı andan itibaren kılık değiştiren “ısmarlanmış yolcular” olduğunu takip etmiştir. CNN muhabirinin altı günlük Doğu Türkistan ziyaretinde üç dört kişi her zaman arkasından gelmiş, hiçbir zaman onu rahat bırakmamıştır. Arabada, tren istasyonunda arkasından gelerek ve otellerde yan odalara yerleşerek gözetmiş, hareketlerini kontrol etmiştir.

CNN muhabirinin Doğu Türkistan’da kurulan toplama kamplarına ulaşma çabaları, Çin yetkililerinin sahte trafik kazaları ve kontrolleriyle, yolların kapatılmasıyla engellenmiştir.

CNN muhabiri Matt Rivers, Doğu Türkistan’da bulunduğu 6 gün içeresinde en az 50 kez ID kontrolünden geçmiştir. Çinli yetkililer muhabirlerin Doğu Türkistan’da görmek, erişmek ve öğrenmek istediği şeylere ulaşamadıklarından emin olana kadar sıkı kontroller uygulamış ve bölgeden kanıt niteliğinde olan herhangi bir şeyi götürmesine izin vermemiştir. Böylece Doğu Türkistan’ın gerçek durumunu açıklamak neredeyse imkânsız hâle gelmiştir.

İnsan Hakları Ödülü kazanan, Globe’nin Asya muhabiri Nathan Van der Klippe’nin Doğu Türkistan’da Uygurların tutuklanmasıyla alâkalı araştırması, genellikle isimlerini ve kimin için çalıştığını söylemeyi reddeden kişiler tarafından engellenmiştir. Beş seneden beri Çin’de gazetecilik yapan Van der Klippe, son zamanlarda Çin’in Doğu Türkistan’da gerçekleştirmiş olduğu, milyonlarca Uygur’u gözaltına aldığı toplama kampları hakkında araştırmalara odaklanmıştır. Gazeteci Klippe, bölgedeki Uygurların gözaltına alınması hakkında araştırma yaparken Çin yetkilileri tarafından her yerde takip edilmiştir. Doğu Türkistan’da iken Çin yetkilileri, Nathan Van der Klippe’nin arabasını durdurmuş ve kamerasını kapatmıştır. Yetkililer, Klippe’nin kamera ve telefonlarını almış, sonradan kaydettiği her şeyi sildirmiştir (CBC Radio, 2019). Ayrıca Klippe tutuklanmakla tehdit edilmiş ve silahlı polisler, kalkanlarını kaldırarak aracına yaklaşmıştır.

Bölgede Çinli yetkililer tarafından rahatsız edilen gazeteci Klippe, kendi durumunun, yıllardır bölgede yaşamakta olan ve sık sık polis sorgulamasına ve sıkı gözetimine maruz kalan Doğu Türkistanlıların çoğundan çok güvenli olduğunu, bölgedeki insanların kendisi gibi Çin zulmünden kurtulma ve bölgeyi terk etme hakkına sahip olmadığını dile getirmiştir.

Gazetecileri Koruma Komitesi’nin (CPJ) yıllık anketine göre, 2020’ye kadar Çin, iki yıl boyunca gazetecilerin en çok hapsedildiği ülke olmuştur. 

Gazeteci Sophia Yan, British Journalism Awards’da Marie Colvin Ödülünü kazanmış (Press Gazette, 2020) biri olarak, çalışmalarından birinde Çin’in Doğu Türkistan’daki Uygurlara yönelik uyguladığı baskıları ortaya koyan raporlar hazırlamıştır. Sophia Yan, Press gazetesine verdiği demeçte, Doğu Türkistan’da haber yapmasına Çin’in nasıl engel olduğunu şu şekilde anlatmıştır: “Genellikle hassas bölgelerin etrafında birkaç kez farklı olaylar oldu. Örneğin, bir toplama kampına yakın konumdaydık, etrafımızda altı, yedi veya sekiz adam vardı. Bir fotoğrafçıyla birlikteydim yani iki kadın… Fotoğraf çekmeye çalışıyorduk. Caddeden aşağıya inmeye çalışırken, tamamen belirsiz bir nedenden ötürü daha fazla aşağı inemeyeceğimiz söylendi. Aslında toplama kampının ölçeğini öğrenmek için aşağıya inecektik. Böylece onlar beni arkadan tuttu ve geri çektiler.”

Telegraph muhabiri Sophia Yan, Doğu Türkistan’da ziyaretteyken taksi şoförüne isimsiz birinden geri dönme talimatı geldiğini ve taksi şoförünün Yan ve meslektaşlarını yolda bırakıp gittiğini, onlar yaklaşık 50 mil yolu yaya yürüyerek geri döndüklerini ifade etmiştir.


Elinden gelse yabancı gazetecileri de kampa alacak bir Çin söz konusu

Gazetecileri Koruma Komitesi’nin (CPJ) yıllık anketine göre, 2020’ye kadar Çin, iki yıl boyunca gazetecilerin en çok hapsedildiği ülke olmuştur. FCCC’ye göre, gazeteci John Sudworth ve eşi Yvonne Murray, 23 Mart’ta Pekin’den ayrılmak zorunda kalmıştır. Çin, 2020 yılında en az 18 yabancı gazeteciyi sınır dışı etmiştir.  Sudworth ve eşi de sınır dışı edilenler listesindedir. BBC, Sudworth’un “Çinli yetkililerin dünyanın bilmesini istemediği gerçekleri ifşa etmesinden” sonra sınır dışı edildiğini dile getirmiştir. 

FCCC tarafından yapılan açıklamaya göre, Sudworth, Çin’den ayrılmadan önce Çin mâkâmlarından ve devlet medyasından aylarca kişisel saldırı ve dezenformasyonla karşı karşıya kaldığını söylemiştir (Guardian News, 2021). Çin kaynaklarında BBC muhabiri Sudworth hakkında makaleler yayınlanmıştır. Aşağıda, onlardan bir tanesi şöyle verilmiştir:

22 Ocak 2021’de, Çin’in Guancha Zhe (观察者) haber kanalında, “Ülkenin dört bir yanındaki insanlar BBC muhabiri John Sudworth’un gerçek yüzünü görmeli!” başlıklı bir makale yayınlanmıştır. Makalede, “Çin medyası, ülkenin dört bir yanındaki insanların bu yüzü tanıması için bunu geniş çapta tanıtmalıdır”, “John Sudworth, BBC’nin son birkaç yılda Çin hakkındaki yalanlarının çoğunun uydurucusudur. Aynı zamanda Xinjiang Toplama Kampı hakkındaki raporu da o yazmıştır”, “BBC muhabiri, gazetecilerin temel meslekî ahlâkını görmezden geliyor ve yalan söylemekte ısrar ediyor. Çin hakkındaki raporu temelde güçlü önyargılardan ve kötü niyetli yanıltıcı bilgilerden yoksun değildir” ifadeleri kullanılmıştır. (Chen Feng, 2021)

25 Mart’ta yayınlanan diğer haberde ise, dış basında yayınlanan Doğu Türkistan pamukları, cinsel tecavüz gibi konuların BBC araştırmacı muhabiri John Sudworth tarafından gündeme getirildiği konuşulmuştur (Guancha Zhe, 2021).


BBC World News, 3 Şubat 2021 günü yayınında, Doğu Türkistan’daki Müslüman Uygur Türklerinin ve diğer Türk kökenli insanların tutulduğu gözaltı kamplarında, kadınların sistematik tecavüze, cinsel tacize ve işkenceye maruz kaldığını gösteren mülâkatlara yer vermiştir. Bunun hemen ardından, aynı ay içerisinde Çin, BBC World News kanalının ülkede yayın yapmasını yasakladığını açıklamış, Çin’de yayın yapan BBC kuruluşlarının “Çin’in ulusal çıkarlarına zarar vermemeleri” gerektiği de hatırlatılmıştır (BBC News, 2021).

BBC World News, yayınının Çin’de sadece bazı otellerde ve diplomatik temsilciliklerde seyredilebilmesine izin verildiğini, Çin’de BBC’nin internet sitesine ve cep telefonu uygulamasına ise erişim izninin bile olmadığını açıklamıştır (BBC News, 2021).

John Sudworth, BBC muhabiri olup Çin’de 9 yıl haber yaptıktan sonra kendisinin ve ailesinin güvenliğinden endişelendiği için Çin’den ayrılmaya mecbur kalmıştır.

Çin’in saldırgan tavrı

Çin, gazetecilerin haberlerini dizginlemek için yabancı medyaya yönelik saldırıları yoğunlaştırmıştır. (Business Standard, 2021; Chen Feng, 2021; Guancha Zhe, 2021; Siqi & Hui, 2021)

Çin, ülke dışındaki Doğu Türkistan kökenli medya çalışanlarının aile üyelerini de tutuklayarak onları tehdit etmektedir. (Blatt, 2021; Huşur, 2021)

Özgür Asya Radyosu (RFA) gazetecisi Ased Süleyman’ın 2017’den beri kayıp olan ağabeyi Ahed Süleyman ve kardeşi Ahmet Süleyman’ın tutuklandığı, Çin’in Doğu Türkistan’daki yetkilileri tarafından doğrulanmıştır. Çin’in yerel polis ve hükûmet yetkilileri, “devlet sırrı” olduğunu söyleyerek onların nerede tutulduğunu söylemeyi reddetmişlerdir. (Blatt, 2021; Huşur, 2021)


Ased Süleyman, VOA’ya verdiği röportajında, kendisinin RFA’da Doğu Türkistan’daki hak ihlâllerini haber yaptığı için beş kuzeninin tutuklu olduğunu söylemiştir (Blatt, 2021; Huşur, 2021). Süleyman, annesiyle yaptığı son telefon görüşmesinin 2016 yılında olduğunu, iki Çin polisinin birkaç kez ailesinin evine geldiğini ve annesine, Süleyman’ın Uygurlar hakkında haber yapmayı durdurmadığı takdirde ailesinin bedel ödeyeceği tehdidinde bulunduklarını söylemiştir (Blatt, 2021).

 

Kaynakça

Bag, M. (2021). Avrupa Birliği’nden Çin’e “Doğu Türkistan’a anlamlı bir erişim izni ver” çağrısı. Euronews. https://tr.euronews.com/2021/02/23/avrupa-birligi-nden-cin-e-dogu-turkistan-a-anlaml-bir-erisim-izni-ver-cagr-s

BBC News. (2021). Çin, BBC World News’un ülkede yayın yapmasını yasakladı. https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-56034094

Blatt, J. (2021). How China Uses Family Members to Pressure Uyghur Journalists. VOA. https://www.voanews.com/press-freedom/how-china-uses-family-members-pressure-uyghur-journalists

Business Standard. (2021). Beijing intensifies attacks on foreign media, journalists to curb coverage. Business Standard. https://www.business-standard.com/article/international/beijing-intensifies-attacks-on-foreign-media-journalists-to-curb-coverage-121031600091_1.html

CBC Radio. (2019). “They followed me everywhere”: Reporter tailed, deterred while investigating Uighur detention in Xinjiang. CBC Radio. https://www.cbc.ca/radio/thecurrent/the-current-for-may-23-2019-1.5145446/they-followed-me-everywhere-reporter-tailed-deterred-while-investigating-uighur-detention-in-xinjiang-1.5146273

Chen Feng. (2021). Ülkenin dört bir yanındaki insanlar BBC muhaberi John Sudworth’un yüzünü hatırlamalı! (应该让全国人民都记住BBC这个John Sudworth的脸). Guancha Zhe (观察者). https://user.guancha.cn/main/content?id=451878&s=fwckhfbt

CNN. (2019). China tries to thwart CNN investigation into detention camps. https://www.youtube.com/watch?v=nbBsh46aSz4

France 24. (2019). Fake tourists and car crashes: How China blocks reporters in Xinjiang. https://www.france24.com/en/20190627-fake-tourists-car-crashes-how-china-blocks-reporters-xinjiang

Griffiths, J. (2021). From cover-up to propaganda blitz: China’s attempts to control the narrative on Xinjiang. CNN. https://edition.cnn.com/2021/04/16/china/beijing-xinjiang-uyghurs-propaganda-intl-hnk-dst/index.html

Guancha Zhe. (2021). Xinjiang’in gündem olması BBC araştırmacı muhabiri John Sudworth tarafından oluşturuldu (新疆节奏,几乎就是BBC调查记者John Sudworth,一手打造出来的). Guancha Zhe (观察者). https://user.guancha.cn/main/content?id=483801&s=fwrplbbt

Guardian News. (2021). BBC journalist leaves China after Beijing criticises Uighurs coverage. https://www.theguardian.com/world/2021/mar/31/bbc-journalist-john-sudworth-leaves-china-amid-criticism-of-networks-coverage

Huşur, Ş. (2021). Esed Süleyman’ın kayınbiraderi Ahmet Süleyman esaret altında (رادىيومىز ئۇيغۇر بۆلۈمىنىڭ تەھرىرى ئەسەت سۇلايماننىڭ ئاكىسى - ئەھەت سۇلايماننىڭ تۇتقۇندا ئىكەنلىكى دەلىللەندى). Radio Free Asia. https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/ehet-sulayman-eset-sulayman-02252021181810.html

Majid, A. (2021). Press Gazette Media Freedom Health Check: 70% of world’s population has little media freedom. PressGazette. https://www.pressgazette.co.uk/press-gazette-media-freedom-health-check-70-world-no-free-press/

Press Gazette. (2020). The best journalism of 2020 revealed: British Journalism Awards shortlist. PressGazette. https://www.pressgazette.co.uk/the-best-journalism-of-2020-revealed-british-journalism-awards-shortlist/

Rettma, A. (2021). China still blocking EU visit to Uighur “genocide” zone. Euobserver. https://euobserver.com/world/151262

Siqi, C., & Hui, Z. (2021). BBC reporter John Sudworth hides in Taiwan island after Xinjiang individuals plan to sue BBC for fake news: source. Global Times. https://www.globaltimes.cn/page/202103/1219922.shtml

Stubley, P. (2018). China refuses top human rights official access to Uighur Muslim “re-education” camps. Independent.