1949’da işgal ettikten
sonra Çin Komünist Partisi, 1966-1983 yılları arasında Doğu Türkistan’ı
dünyadan izole hâle getirmiş, 2017 senesi Nisan ayından itibaren ise uyguladığı
Nazi tarzı toplama kampları ile paralel olarak Doğu Türkistan’ın kapısını
ikinci defa dünyaya kapatmıştır.
2018
Ağustos’unda BM, Çin’in Doğu Türkistan’da en az 1 milyon Müslüman Türk kökenli
insanı zorla toplama kamplarına kapattığını açıkladıktan sonra ise, Çin, daha
önce var olmadığını iddia ettikleri toplama kamplarını “eğitim merkezleri” adı
altında savunmaya başlamıştır. Kamp şahitlerinin ve uluslararası bağımsız
kuruluşların ifadelerine göre Doğu Türkistan’da bin 400’den fazla toplama kampının
yeri tespit edilmiştir. Hiçbir yargılama ve mahkeme olmadan, Çin’in hoşuna
gitmeyen Türk kökenli kim varsa keyfî bir şekilde toplama kampına
götürülmüştür.
2020
senesinde Çin’in yayımladığı Beyaz Kitap’ta, 2013 yılından 2019 yılına kadar
her sene 1,2 milyondan fazla insanın “eğitime” tâbi tutulduğu yazılmıştır.
Yurtdışına sızdırılan Çin kaynaklı gizli belgelerde ise insanların sadece yurt dışına
çıktığı ve 80’li ve 90’li yıllarda doğduğu için potansiyel suçlu muamelesi
görerek toplama kampına alındığını görebilmekteyiz. Hâl böyleyken Çin yönetimi,
yerel ve uluslararası basında Doğu Türkistan’daki Nazi tarzı toplama kamplarının
birer eğitim merkezi olduğunu iddia etmeye devam etmektedir. Bunu kanıtlamak
için de kendilerinin belirlediği sözde gazetecileri ve muhabirleri,
tasarladıkları “eğitim merkezi tiyatrolarını” izlemeye götürmektedir. Ancak tarafsız
kuruluşların ve bağımsız gazetecilerin bölgeye ulaşmalarını engellemektedir.
Çin’in muhabirlik iznini alabilenlerinse Çin’in hoşuna gitmeyen ilk yayında muhabirlik izni iptal edilmekte ve sınır dışı edilmektedir. Doğu Türkistan kökenli medya çalışanları dâhil, sosyal medyada Doğu Türkistan’daki hak ihlâllerini haber yapan insanların aileleri ise rehin alınmaktadır. Durum böyleyken, Çin’in Dışişleri Bakanlığı yetkilileri ve sözcüleri, yabancı gazetecilerin Doğu Türkistan hakkındaki sorularına verdiği ilk cevap, her zaman “Sen oraya gittin mi?” olmuştur. Gitmesine izin vermedikleri saklanamaz bir gerçek iken, Doğu Türkistan’a isteyen her kesin gidip gezebileceğini iddia etmektedir. Ancak gerçeklere bakıldığı zaman durumun hiç de öyle olmadığı ortaya çıkmaktadır. Şu ana kadar çok sayıda gazeteci ve muhabir sınır dışı edilmiş, cezalandırılmış ve Çin’e girmeleri yasaklanmıştır. Bu makalede gerçekler, örnekleriyle okuyucularına sunulacaktır.
Gazeteci Klippe, bölgedeki Uygurların gözaltına alınması hakkında araştırma yaparken Çin yetkilileri tarafından her yerde takip edilmiştir. Doğu Türkistan’da iken Çin yetkilileri, Klippe’nin kamera ve telefonlarını almış, sonradan kaydettiği her şeyi sildirmiştir.
Çin’in
Doğu Türkistan konulu isteklere karşı tutunduğu olumsuz tavır dünyaya nasıl
yansıyor?
26
Kasım 2019… Almanya Federal Hükûmeti İnsan Hakları ve Dışişleri Bakanlığı
İnsanî Yardım Komisyonu Komiseri Barbel Kofler, Doğu Türkistan’ı ziyaret etme
isteğinin Çin tarafından reddedildiğini söylemiştir. (Stubley, 2018)
17
Mart 2021… Çin yönetimi, Avrupa Birliği’nin Doğu Türkistan’ı ziyaret etme
talebini reddetmiştir ve Doğu Türkistan’daki zulme dair iddialarının yalan
olduğunu söylemiştir. 2019’dan beri AB, Doğu Türkistan’ın araştırılması
konusunda Çin ile görüşmektedir. AB talepleri içinde, “belirli tesislere erişim
ve bu tesislere erişim için özel koşullar ve Sakharov İnsan Hakları Ödülü
sahibi, Çin tarafından ayrılıkçılık suçlamasıyla ömür boyu hapis cezasına
çarptırılan Uygur aktivist İlham Tohti ile görüşmek” yer almaktadır. Ancak Çin’in
AB temsilcisi Zhang Ming, AB’nin İlham Tohti ile görüşmesinin mümkün olmayacağını
söylemiştir. (Rettma, 2021)
Çin
Dışişleri Bakanlığı, Doğu Türkistan’daki soykırımı “yüzyılın yalanı” olarak
nitelendirmiştir. Çin’in propaganda kampanyası da ateşli bir boyuta ulaşmış
olup, devlet medyası muhabirlerini Doğu Türkistan’da herhangi bir baskı
olmadığını “kanıtlamak” için bölgeye göndermiştir. (Griffiths, 2021)
Çinli
yetkililerin Doğu Türkistan’da benzeri görülmemiş düzeyde uyguladığı gözetleme
ve güvenlik kısıtlamaları, bölge içinde serbestçe dolaşmayı da imkânsız hâle
getirmiştir. (France 24, 2019)
2018
Ekim’inden bu yana Xinjiang Hükûmeti, diplomatlar ve medya kuruluşları için
kamp turları düzenlemiş olsa da bölgedeki bağımsız haberciliği son derece zor
hâle getirmiştir. Gazetecilerin sürekli sivil kıyafetli yetkililer tarafından
takip edilmesi, yerel halkla onları riske atmadan konuşmayı bile zorlaştırmış
durumdadır. (France24, 2019)
Birleşmiş
Milletler (BM) İnsan Hakları Yüksek Komiseri Michelle Bachelet, uzun süredir
Çin’den Doğu Türkistan ve Tibet’e erişim izni istemiştir. Birleşmiş Milletler
İnsan Hakları Konseyi 46’ncı Oturumunda konuşan AB Dış İlişkiler ve Güvenlik
Politikası Yüksek Temsilcisi Josep Borrell, Pekin yönetiminden Michelle
Bachelet de dâhil olmak üzere bağımsız gözlemcilerin Doğu Türkistan ve Tibet’e
geniş kapsamlı erişim izni vermesi hususunda çağrıda bulunmuştur. (Bag, 2021)
France24’ün
verdiği habere göre, Agence France Presse (AFP) muhabirlerinin 2019’da Doğu
Türkistan’da tespit edilen kamplara gitmesi engellenmiştir. Yabancı gazeteciler Doğu Türkistan’daki
toplama kamplarından birine doğru gittiğinde, üç araç sahte bir araba kazası
yapmış, ardından otoyolda bir sıra kamyon kuyruğa girerek kalabalık oluşturmuş
ve polis trafiği durdurarak kampa giden yolu kapatmıştır. (France 24, 2019)
Yine
AFP muhabirleri Hotan’daki bir toplama kampına yaklaşmaya çalıştığında, Çin
polisleri onları takip etmiş ve yolları saniyeler içinde kapatmıştır. Sonunda
muhabirler sadece uzaktan, kum ve çöl arasındaki çitle çevrili bir toplama kampını
fotoğraflamıştır. (France 24, 2019)
Şehir sınırlarındaki polis kontrol noktaları, AFP muhabirlerinin yerel propaganda yetkililerini önceden haber etmeden bölgesel merkezlerin dışına çıkmasını engellemiştir. AFP, yıkıldığı tespit edilen Artuç’taki bir câmiye giderken, polisler yolların kapalı olduğunu söyleyerek câminin konumuna ulaşmaya imkân vermemiştir. (France 24, 2019)
AFP
gazetecilerinin, Uygur nüfusunun çoğunlukta olduğu Kaşgar’daki bir otelde
kaldıkları sırada, odada olmadıkları birkaç dakika içinde birileri odalarına
girmiş ve eşyalarını karıştırıp çıkmıştır.
The
New York Times’in Pekin Büro Şefi Steven Lee Myers, FCCC’ye (Pekin Merkezli
Gazeteciler Derneği Çin Yabancı Muhabirler Kulübü), Çin’in sadece kendisinin dünyaya
açık olduğunu ve ne kadar canlı bir toplum olduğunu herkese göstermek
istediğini söylese de ülke vizyonuna uymayan her şeyi bildirmenin açıkça
kısıtlı olduğunu söylemiştir. (Business Standard, 2021)
CNN’in
Çin’deki muhabiri Matt Rivers, Doğu Türkistan’da toplama kamplarının olduğunu,
bölgede araştırma ve haber yapmanın oldukça zor olduğunu söylemiştir (CNN, 2019). Çin’de muhabir olarak çalıştığı 4
seneden beri bu durumun gün geçtikçe artmış durumda olduğunu da söylemiştir. Muhabirin
anlattıklarına göre, Doğu Türkistan’a ayak bastığı andan itibaren kılık
değiştiren “ısmarlanmış yolcular” olduğunu takip etmiştir. CNN muhabirinin altı
günlük Doğu Türkistan ziyaretinde üç dört kişi her zaman arkasından gelmiş,
hiçbir zaman onu rahat bırakmamıştır. Arabada, tren istasyonunda arkasından
gelerek ve otellerde yan odalara yerleşerek gözetmiş, hareketlerini kontrol etmiştir.
CNN
muhabirinin Doğu Türkistan’da kurulan toplama kamplarına ulaşma çabaları, Çin
yetkililerinin sahte trafik kazaları ve kontrolleriyle, yolların kapatılmasıyla
engellenmiştir.
CNN
muhabiri Matt Rivers, Doğu Türkistan’da bulunduğu 6 gün içeresinde en az 50 kez
ID kontrolünden geçmiştir. Çinli yetkililer muhabirlerin Doğu Türkistan’da
görmek, erişmek ve öğrenmek istediği şeylere ulaşamadıklarından emin olana
kadar sıkı kontroller uygulamış ve bölgeden kanıt niteliğinde olan herhangi bir
şeyi götürmesine izin vermemiştir. Böylece Doğu Türkistan’ın gerçek durumunu
açıklamak neredeyse imkânsız hâle gelmiştir.
İnsan
Hakları Ödülü kazanan, Globe’nin Asya muhabiri Nathan Van der Klippe’nin Doğu
Türkistan’da Uygurların tutuklanmasıyla alâkalı araştırması, genellikle
isimlerini ve kimin için çalıştığını söylemeyi reddeden kişiler tarafından
engellenmiştir. Beş seneden beri Çin’de gazetecilik yapan Van der Klippe, son
zamanlarda Çin’in Doğu Türkistan’da gerçekleştirmiş olduğu, milyonlarca Uygur’u
gözaltına aldığı toplama kampları hakkında araştırmalara odaklanmıştır. Gazeteci
Klippe, bölgedeki Uygurların gözaltına alınması hakkında araştırma yaparken Çin
yetkilileri tarafından her yerde takip edilmiştir. Doğu Türkistan’da iken Çin
yetkilileri, Nathan Van der Klippe’nin arabasını durdurmuş ve kamerasını kapatmıştır.
Yetkililer, Klippe’nin kamera ve telefonlarını almış, sonradan kaydettiği her
şeyi sildirmiştir (CBC Radio, 2019). Ayrıca Klippe tutuklanmakla
tehdit edilmiş ve silahlı polisler, kalkanlarını kaldırarak aracına
yaklaşmıştır.
Bölgede Çinli yetkililer tarafından rahatsız edilen gazeteci Klippe, kendi durumunun, yıllardır bölgede yaşamakta olan ve sık sık polis sorgulamasına ve sıkı gözetimine maruz kalan Doğu Türkistanlıların çoğundan çok güvenli olduğunu, bölgedeki insanların kendisi gibi Çin zulmünden kurtulma ve bölgeyi terk etme hakkına sahip olmadığını dile getirmiştir.
Gazetecileri Koruma Komitesi’nin (CPJ) yıllık anketine göre, 2020’ye kadar Çin, iki yıl boyunca gazetecilerin en çok hapsedildiği ülke olmuştur.
Gazeteci
Sophia Yan, British Journalism Awards’da Marie Colvin Ödülünü kazanmış (Press Gazette, 2020) biri olarak, çalışmalarından birinde
Çin’in Doğu Türkistan’daki Uygurlara yönelik uyguladığı baskıları ortaya koyan
raporlar hazırlamıştır. Sophia Yan, Press gazetesine verdiği demeçte, Doğu Türkistan’da
haber yapmasına Çin’in nasıl engel olduğunu şu şekilde anlatmıştır: “Genellikle
hassas bölgelerin etrafında birkaç kez farklı olaylar oldu. Örneğin, bir
toplama kampına yakın konumdaydık, etrafımızda altı, yedi veya sekiz adam
vardı. Bir fotoğrafçıyla birlikteydim yani iki kadın… Fotoğraf çekmeye
çalışıyorduk. Caddeden aşağıya inmeye çalışırken, tamamen belirsiz bir nedenden
ötürü daha fazla aşağı inemeyeceğimiz söylendi. Aslında toplama kampının
ölçeğini öğrenmek için aşağıya inecektik. Böylece onlar beni arkadan tuttu ve
geri çektiler.”
Telegraph muhabiri Sophia Yan, Doğu Türkistan’da ziyaretteyken taksi şoförüne isimsiz birinden geri dönme talimatı geldiğini ve taksi şoförünün Yan ve meslektaşlarını yolda bırakıp gittiğini, onlar yaklaşık 50 mil yolu yaya yürüyerek geri döndüklerini ifade etmiştir.
Elinden
gelse yabancı gazetecileri de kampa alacak bir Çin söz konusu
Gazetecileri
Koruma Komitesi’nin (CPJ) yıllık anketine göre, 2020’ye kadar Çin, iki yıl boyunca
gazetecilerin en çok hapsedildiği ülke olmuştur. FCCC’ye göre, gazeteci John
Sudworth ve eşi Yvonne Murray, 23 Mart’ta Pekin’den ayrılmak zorunda kalmıştır.
Çin, 2020 yılında en az 18 yabancı gazeteciyi sınır dışı etmiştir. Sudworth ve eşi de sınır dışı edilenler
listesindedir. BBC, Sudworth’un “Çinli yetkililerin dünyanın bilmesini
istemediği gerçekleri ifşa etmesinden” sonra sınır dışı edildiğini dile
getirmiştir.
FCCC
tarafından yapılan açıklamaya göre, Sudworth, Çin’den ayrılmadan önce Çin mâkâmlarından
ve devlet medyasından aylarca kişisel saldırı ve dezenformasyonla karşı karşıya
kaldığını söylemiştir (Guardian News, 2021). Çin kaynaklarında BBC muhabiri
Sudworth hakkında makaleler yayınlanmıştır. Aşağıda, onlardan bir tanesi şöyle
verilmiştir:
22
Ocak 2021’de, Çin’in Guancha Zhe (观察者) haber kanalında, “Ülkenin dört bir
yanındaki insanlar BBC muhabiri John Sudworth’un gerçek yüzünü görmeli!”
başlıklı bir makale yayınlanmıştır. Makalede, “Çin medyası, ülkenin dört bir
yanındaki insanların bu yüzü tanıması için bunu geniş çapta tanıtmalıdır”, “John
Sudworth, BBC’nin son birkaç yılda Çin hakkındaki yalanlarının çoğunun
uydurucusudur. Aynı zamanda Xinjiang Toplama Kampı hakkındaki raporu da o
yazmıştır”, “BBC muhabiri, gazetecilerin temel meslekî ahlâkını görmezden
geliyor ve yalan söylemekte ısrar ediyor. Çin hakkındaki raporu temelde güçlü
önyargılardan ve kötü niyetli yanıltıcı bilgilerden yoksun değildir” ifadeleri
kullanılmıştır. (Chen Feng, 2021)
25 Mart’ta yayınlanan diğer haberde ise, dış basında yayınlanan Doğu Türkistan pamukları, cinsel tecavüz gibi konuların BBC araştırmacı muhabiri John Sudworth tarafından gündeme getirildiği konuşulmuştur (Guancha Zhe, 2021).
BBC
World News, 3 Şubat 2021 günü yayınında, Doğu Türkistan’daki Müslüman Uygur
Türklerinin ve diğer Türk kökenli insanların tutulduğu gözaltı kamplarında,
kadınların sistematik tecavüze, cinsel tacize ve işkenceye maruz kaldığını
gösteren mülâkatlara yer vermiştir. Bunun hemen ardından, aynı ay içerisinde Çin,
BBC World News kanalının ülkede yayın yapmasını yasakladığını açıklamış, Çin’de
yayın yapan BBC kuruluşlarının “Çin’in ulusal çıkarlarına zarar vermemeleri”
gerektiği de hatırlatılmıştır (BBC News, 2021).
BBC
World News, yayınının Çin’de sadece bazı otellerde ve diplomatik
temsilciliklerde seyredilebilmesine izin verildiğini, Çin’de BBC’nin internet
sitesine ve cep telefonu uygulamasına ise erişim izninin bile olmadığını
açıklamıştır (BBC News, 2021).
John
Sudworth, BBC muhabiri olup Çin’de 9 yıl haber yaptıktan sonra kendisinin ve
ailesinin güvenliğinden endişelendiği için Çin’den ayrılmaya mecbur kalmıştır.
Çin’in
saldırgan tavrı
Çin,
gazetecilerin haberlerini dizginlemek için yabancı medyaya yönelik saldırıları
yoğunlaştırmıştır. (Business Standard, 2021; Chen Feng, 2021; Guancha
Zhe, 2021; Siqi & Hui, 2021)
Çin,
ülke dışındaki Doğu Türkistan kökenli medya çalışanlarının aile üyelerini de tutuklayarak
onları tehdit etmektedir. (Blatt, 2021; Huşur, 2021)
Özgür Asya Radyosu (RFA) gazetecisi Ased Süleyman’ın 2017’den beri kayıp olan ağabeyi Ahed Süleyman ve kardeşi Ahmet Süleyman’ın tutuklandığı, Çin’in Doğu Türkistan’daki yetkilileri tarafından doğrulanmıştır. Çin’in yerel polis ve hükûmet yetkilileri, “devlet sırrı” olduğunu söyleyerek onların nerede tutulduğunu söylemeyi reddetmişlerdir. (Blatt, 2021; Huşur, 2021)
Ased
Süleyman, VOA’ya verdiği röportajında, kendisinin RFA’da Doğu Türkistan’daki hak
ihlâllerini haber yaptığı için beş kuzeninin tutuklu olduğunu söylemiştir (Blatt, 2021; Huşur, 2021). Süleyman, annesiyle yaptığı son
telefon görüşmesinin 2016 yılında olduğunu, iki Çin polisinin birkaç kez ailesinin
evine geldiğini ve annesine, Süleyman’ın Uygurlar hakkında haber yapmayı
durdurmadığı takdirde ailesinin bedel ödeyeceği tehdidinde bulunduklarını söylemiştir
(Blatt, 2021).
Kaynakça
Bag, M. (2021). Avrupa Birliği’nden Çin’e “Doğu
Türkistan’a anlamlı bir erişim izni ver” çağrısı. Euronews. https://tr.euronews.com/2021/02/23/avrupa-birligi-nden-cin-e-dogu-turkistan-a-anlaml-bir-erisim-izni-ver-cagr-s
BBC News. (2021). Çin, BBC World News’un ülkede yayın
yapmasını yasakladı. https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-56034094
Blatt, J. (2021). How China Uses Family Members to
Pressure Uyghur Journalists. VOA.
https://www.voanews.com/press-freedom/how-china-uses-family-members-pressure-uyghur-journalists
Business Standard. (2021). Beijing intensifies attacks on
foreign media, journalists to curb coverage. Business Standard.
https://www.business-standard.com/article/international/beijing-intensifies-attacks-on-foreign-media-journalists-to-curb-coverage-121031600091_1.html
CBC Radio. (2019). “They followed me everywhere”: Reporter
tailed, deterred while investigating Uighur detention in Xinjiang. CBC
Radio.
https://www.cbc.ca/radio/thecurrent/the-current-for-may-23-2019-1.5145446/they-followed-me-everywhere-reporter-tailed-deterred-while-investigating-uighur-detention-in-xinjiang-1.5146273
Chen Feng. (2021). Ülkenin dört bir yanındaki insanlar BBC
muhaberi John Sudworth’un yüzünü hatırlamalı! (应该让全国人民都记住BBC这个John Sudworth的脸). Guancha Zhe (观察者).
https://user.guancha.cn/main/content?id=451878&s=fwckhfbt
CNN. (2019). China tries to thwart CNN investigation into
detention camps. https://www.youtube.com/watch?v=nbBsh46aSz4
France 24. (2019). Fake tourists and car crashes: How
China blocks reporters in Xinjiang.
https://www.france24.com/en/20190627-fake-tourists-car-crashes-how-china-blocks-reporters-xinjiang
Griffiths, J. (2021). From cover-up to propaganda blitz:
China’s attempts to control the narrative on Xinjiang. CNN.
https://edition.cnn.com/2021/04/16/china/beijing-xinjiang-uyghurs-propaganda-intl-hnk-dst/index.html
Guancha Zhe. (2021). Xinjiang’in gündem olması BBC
araştırmacı muhabiri John Sudworth tarafından oluşturuldu (新疆节奏,几乎就是BBC调查记者John Sudworth,一手打造出来的).
Guancha Zhe (观察者).
https://user.guancha.cn/main/content?id=483801&s=fwrplbbt
Guardian News. (2021). BBC journalist leaves China after
Beijing criticises Uighurs coverage.
https://www.theguardian.com/world/2021/mar/31/bbc-journalist-john-sudworth-leaves-china-amid-criticism-of-networks-coverage
Huşur, Ş. (2021). Esed Süleyman’ın kayınbiraderi Ahmet
Süleyman esaret altında (رادىيومىز ئۇيغۇر بۆلۈمىنىڭ
تەھرىرى ئەسەت سۇلايماننىڭ ئاكىسى - ئەھەت سۇلايماننىڭ تۇتقۇندا ئىكەنلىكى
دەلىللەندى). Radio Free Asia.
https://www.rfa.org/uyghur/xewerler/ehet-sulayman-eset-sulayman-02252021181810.html
Majid, A. (2021). Press Gazette Media Freedom Health
Check: 70% of world’s population has little media freedom. PressGazette.
https://www.pressgazette.co.uk/press-gazette-media-freedom-health-check-70-world-no-free-press/
Press Gazette. (2020). The best journalism of 2020
revealed: British Journalism Awards shortlist. PressGazette.
https://www.pressgazette.co.uk/the-best-journalism-of-2020-revealed-british-journalism-awards-shortlist/
Rettma, A. (2021). China still blocking EU visit to Uighur
“genocide” zone. Euobserver. https://euobserver.com/world/151262
Siqi, C., & Hui, Z. (2021). BBC reporter John Sudworth
hides in Taiwan island after Xinjiang individuals plan to sue BBC for fake
news: source. Global Times.
https://www.globaltimes.cn/page/202103/1219922.shtml
Stubley, P. (2018). China refuses top human rights
official access to Uighur Muslim “re-education” camps. Independent.