Toplama kamplarının inşâ süreci

ÇİN rejimi geleneksel Çinlileştirme politikasını gerçekleştirmek için mevcut uluslararası konjonktürü değerlendirerek toplama kampları kurma yoluna gitmiştir ki belgeler bu projenin Çin Devlet Başkanı Xi Jinping’e ait olduğunu göstermektedir[i].

Aslında Çin’in toplama kampı sistemi, Doğu Türkistan’daki kadar olmasa da daha önce Tibet’te kurulmuş[ii] ve Tibet’teki kamp sistemi dünya kamuoyunda çok duyulmamıştır. Bundan dolayı Çin rejiminin Doğu Türkistan’da kurduğu kampları ve geniş çaplı tutuklamaları dış dünyadan yine gizli tutabileceğine inanmış olduğu ihtimâli çok yüksektir. Çin rejimi, ancak uydudan çekilen kamp fotoğrafları başka belgelerle desteklenerek inkâr edilemez duruma geldikten sonra toplama kamplarını itiraf etmek zorunda kalmıştır. Fakat bu tesislerin aşırılığı yok etmenin yanı sıra dil ve meslek edindirme merkezleri olduğunu ve kampta bulunan insanların kendi rızasıyla geldiğini iddia etmektedir[iii].

2021 yılında Newlines Enstitüsü tarafından yayınlanan Uygur Genocide Raporu’nda, hapishane dışındaki toplama kamplarının sayısının bin 300 ilâ bin 400 civarında olduğu ortaya konulmuştur.

Kamp inşâ sürecine daha geniş çaplı bakmak gerekirse, Çin Hükûmeti 2012 yılında başlattığı radikalliği yok etme kampanyası çerçevesinde din görevlilerini toplayıp belirli süreler boyunca onları beyin yıkamaya tâbi tutmuştur. Bu süreçte din görevlilerinin radikal olup olmadığına hangi kriterlere göre karar verileceği net belirlenmemiş ve Çin, kendi gözetimi altında bulunan dinî okullardan mezun olan insanları da dâhil ettiği birtakım din görevlilerini “Yabanî İmam” olarak adlandırdığı özel bir kategoriye sokarak eğitim merkezlerinde tutmuştur[iv].

Bu merkezler, sonradan kurdukları toplama kamplarından çok farklı olup, beyin yıkama, Çince öğretme ve gözetime tâbi tutma gibi işlemlerin merkezi olmuştur. Propagandasını genişletmek ve sıkılaştırmak amacıyla ÇKP yetkilileri “dinsel aşırı düşünceye” karşı mücadele edileceğini ve dinin “toplumsal düzeni etkilememesi” veya “ulusal çıkarlara zarar vermemesi” için 23 maddelik “Yasa Dışı Dinî Faaliyetleri Engelleme Genelgesi”ni duyurmuştur[v].

Genelgenin çizdiği muğlak ve geniş çerçevenin anlaşılır olabilmesi için 23 maddelik yasadışı faaliyetlerin sırasıyla 10 ve 11’inci maddelerinde yer alan “içki ve sigara içen kişilerin aniden içkiyi bırakmaları ve diğer içki veya sigara içen akraba ve arkadaşlarıyla iletişim içinde olmamaları”, “devlet tarafından tutuklanan suçluların akrabalarına yardımda bulunmaları” ifadeleri örnek gösterilebilir.

Ardından, 25 Nisan 2014’te, Çin Devlet Başkanı Xi Jinping, Doğu Türkistan’da Terörizme Karşı Halk Savaşı başlatmıştır. Xi Jinping halkı “bronz ve demirden bir duvar” inşâ etmeye davet ederken, herkesin “Teröristleri öldürün!” diye bağırdığı duyulmuş ve Xi Jinping, adeta “sokak farelerini ezercesine başlarının ezildiği” bir ortamın oluşturulması çağrısında bulunmuştur[vi].

1 Ocak 2016’da Çin yönetimi, Yeni Terörle Mücadele Yasası’nı onayladı. Yürürlüğe giren yasada özellikle “terörizm ve aşırılık” geniş ve belirsiz biçimde tanımlanmıştır. BM Özel Raportörleri grubuna göre bu yasa, “barışçıl, sivil, dinî faaliyet ve davranışların suç kapsamına dâhil edilmesine ve Uygur, Kazak ve başka Müslüman Türk halkların profillerinin suçlu olarak çıkarılmasına” yol açmıştır[vii].

Yasayla aynı yıl içinde, 29 Ağustos 2016 tarihinde, Tibet’te kamp sistemleriyle beraber yüksek teknolojiyle donatılan polis devletini güçlendiren Chen Quanguo, Doğu Türkistan’a parti sekreteri olarak atandı. Chen Quanguo, her şeyden önce sosyal istikrarı ve kalkınmayı koruma çalışmalarında “sıkı yumruk” olma çağrısında bulundu[viii]. 1 Aralık 2016’da, bölgedeki ÇKP yetkilileri, insanları daha yakın gözetime tâbi tutarak olası şüphelileri belirleyebilmek için büyük veri analizi yapabilen ve otomatik tahmine dayalı dedektif uygulaması Entegre Ortak Operasyonlar Platformu’nu kullanıma soktu[ix]. 29 Mart 2017’de “Aşırılıkla Mücadele Düzenlemeleri” yayımlandı. Bu düzenlemeler çerçevesinde aşırılıkla mücadele düzenlemeleri, “sosyal istikrar ve kalıcı barış” adıyla Doğu Türkistan’da bir dizi davranış ve düşünce “anormal” kategorisine konulmuş ve suç sayılarak “eğitimsel dönüşüme” tâbi tutulması yasallaştırılmıştır[x].

Mart ve Nisan aylarında binlerce Uygur, Kazak ve diğer Müslüman halkların “Yeniden Eğitim” kamplarında yargısız bir şekilde gözaltına alınacağını duyurmak için Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi yetkilileri, Adalet Bakanlığı tarafından Doğu Türkistan’ın güneyini gezmeye gönderildi[xi]. ASPI’nin araştırmalarında da 1 Mayıs 2017’den başlayarak geniş çaplı keyfî tutuklamaların ve Nazi tarzı toplama kamplarına kapatmaların başladığı ifade edilmiştir[xii]. 

Toplama kamplarının giderek genişleyen alanları dikkat çekici

Toplama kampları ise 2014 yılında inşâ edilmeye başlandı. Erişilen kaynaklara göre o sene, Kaşgar ili Konaşeher ilçesinde “aşırılıktan arındırma” kampanyasının parçası olarak üç kademeli, “Eğitimle Dönüştürme Üssü” (教育转化基地) adında bir kamp kuruldu. Çok sayıda Uygur Türk’ünün tutulduğu bir toplama kampı tesisinin gerçek kapasitesini belirten ilk medya raporu 2015 yılında yayınlanmıştır.

Hotan şehrinde bulunan kampın yönetimi, düşünceleri dinî aşırılıktan ‘derinden etkilenen’ 3 bin kadar insanın eğitilmekte olduğunu ilan etmiştir[xiii]. 

ASPI, Doğu Türkistan’daki yeniden eğitim kampları ağını daha detaylı araştırmak için 28 bölgede yer alan yaklaşık 180 kamp tesisini baz alarak bir araştırma yapmıştır. Araştırma sonucunda elde edilen bulgulara göre şunlar tespit edilmiştir:

·       2016 yılının başından bu yana, raporda tanımlanan 28 kampın büyüklüğünde yüzde 465’lik bir büyüme tespit edilmiştir[xiv].

·       Eylül 2018 itibariyle, sadece analiz edilen 28 kampın toplam büyüklüğü 2 milyon 700 bin metrekareye ulaşmıştır.

·       Kampların en yoğun inşâ edildiği ayların Temmuz, Ağustos ve Eylül ayları olduğu öğrenilmiştir. Sadece bu 3 ayda 700 bin metrekarelik taban alan eklenmiştir.

·       Toplama kamplarının alanı hem 2017, hem de 2018’in üçüncü çeyreğinde, özellikle yaz aylarında oldukça hızlı bir şekilde artmıştır. Bazı münferit tesisler eski kamu binalarının dönüştürülmesiyle oluşmuş ve boyut olarak katlanarak büyümüştür. Örneğin, New York Times’in Eylül 2018’de bildirdiği Hotan’daki bir tesis, 2016 başında 7 bin metrekareden Eylül 2018’e kadar 172 bin 850 metrekareye genişlemiştir[xv]. Yani tesisin alanı 246 kat büyümüştür.

ÇKP tarafından toplama kampı sisteminin ideal uygulayıcısı olarak görülen Tibet Parti Sekreteri Chen Quanguo’nun Ağustos 2016’da Doğu Türkistan’a gelişinden sonra kampların sayısında ciddî artış olmakla birlikte, toplama kamplarının kapasitesi de büyümüştür. 17 Nisan 2017 tarihinde Kaşgar ilinin Peyzavat ilçesinde maliyeti 103 milyon RMB olan 55 bin metrekare büyüklüğünde devasa bir kamp inşâ edilmiştir[xvi].

İşe alınacakların yüzde 86’sı, resmî adı “Halka Kolay Karakollar” olan ve sokaklarda bulunan kontrol istasyonunda çalıştırılmıştır. Bu tür sokak karakollarının araştırmalar sonucu sayısının 9 binden fazla olduğu tespit edilmiştir.

2017 yılında gerçekleşen geniş çaplı tutuklamalarla beraber toplama kamplarının sayısının arttığını gösteren önemli emare ise, Doğu Türkistan’da çimento üretiminin hızla artmasıdır. Örneğin, 2015 senesi Nisan ayında Doğu Türkistan’da çimento üretimi bir önceki aya göre yüzde 23,16 azalarak 3 milyon 823 bin 400 tona düşmüşken[xvii], 2017 senesinin Eylül ayında, bir ay içinde üretilen çimento 5 milyon 677 bin 700 tona ulaşmıştır[xviii]. 2017 senesinde, 1 Mayıs’tan itibaren Çin genelinde sadece Doğu Türkistan’da 32,5 değerindeki düşük dayanıklı çimento üretimini yasaklayarak 32,5 R değerindeki yüksek dayanıklı beton hammaddeli çimento üretimine geçilmesi zorunlu kılınmıştır[xix].  Beton kalitesinde yapılan değişiklik, yapılan tesislerin Çin’in söylediği gibi meslekî eğitim merkezleri olmadığını, aksine, olağanüstü sıkı korunan toplama kampları olduğunu göstermektedir.

Kapsamlı araştırma yapan araştırmacıların ve bağımsız kurumların raporlarına göre, konumları kesin olarak tespit edilen toplama kamplarının sayısı 400 ilâ 500 arasında değişmektedir. Bu konuda ilk araştırmayı yapan Alison Killing’in tespit ettiği kamp sayısı 500, Avustralya Stratejik Politika Enstitüsü’nün (ASPI) araştırmaları sonucu ortaya çıkardığı 400, Doğu Türkistan Ulusal Uyanış Hareketi’nin tespit ettiği de 400’dür[xx]. Ancak Çin’in daha önce Tibet, sonra da Doğu Türkistan’da yürürlüğe soktuğu toplama kampı sistemleri hakkında sızdırılan belgelere dayanarak en detaylı ve uzun araştırmayı yapan Alman asıllı akademisyen Adrian Zenz, araştırmasında toplam “bin 200” kadar kamp tesisinin olabileceğini öne sürmüştür[xxi].

2021 yılında Newlines Enstitüsü tarafından yayınlanan Uygur Genocide Raporu’nda ise, hapishane dışındaki toplama kamplarının sayısının bin 300 ilâ bin 400 civarında olduğu ortaya konulmuştur[xxii].

Shahit.biz (Xinjiang Victims Database) adlı kuruluş bir araştırma yaparak, 81 adet toplama kampını ayrıntılarıyla ortaya koymuştur. Bu toplama kampları, başkent Urumçi’de 14 adet, İli’de 12 adet, Karamay’da 10 adet, Kaşgar’da 13 adet, Hotan’da 7 adet, Aksu’da 4 adet olarak bulunmaktadır[xxiii]. Bunların bazıları daha önce hapishaneyken, bazılarının okul olduğu, bir kısmının ise Çinli şirketlere ait tesisler olduğu anlaşılmıştır[xxiv]. 

Toplama kampları eski hapishaneler, kamuya ait çeşitli binalar, önceden plânlanmış köle işçilik tesisleri ve toplama kampları için özel olarak inşâ edilen tesislerden oluşmaktadır. Bu 81 adet toplama kampının inşâ sürecine baktığımızda görürüz ki, Hotan’daki toplama kampları 2012 yılından itibaren büyük arazilere inşâ edilmeye başlanmış, 2018 yılına kadar sürekli olarak büyümüştür[xxv]. Dikkat edilmesi gereken bir başka husus da, Hotan gibi Uygurların yoğun olarak yaşadığı bölgelere inşâ edilen toplama kamplarının hacim olarak çok büyük ve maliyetli olduğudur. Nitekim Hotan’ın Guma ilçesinde, 22 Ağustos 2017’de yapımının tamamlandığı tespit edilen bir toplama kampına 336 milyon RMB harcanmış olup, kamp güvenlik izleme sistemi, yüksek irtifa gözlem sistemi, büyük veri merkezi, ağ ve güvenlik sistemi, video güvenlik platformu gibi son teknolojilerle donatılmıştır[xxvi].

Dikkat çekici bir başka husus ise, detaylı incelemeler sonucunda keşfedilen 81 adet toplama kampının 10 tanesinin Üretim ve İnşaat Kolordusunun kontrolündeki bölgelere inşâ edilmiş olduğudur[xxvii].

İş ilânlarındaki dikkat çekici detaylar

Chen Quanguo’nun Doğu Türkistan’a gelişinden sonra toplama kamplarına ve kamp sistemiyle alâkalı olan pozisyonlara rekor eleman alımları yapmıştır. Mayıs 2017 tarihine ait kamplarla ilgili ilk resmî işe alım ilânlarına ulaşılmıştır. Bu ilânların birinde, Doğu Türkistan’ın kuzeyinde bulunan Karamay şehrindeki dört farklı toplama kampı için 110 güvenlik görevlisi ve polis merkezleri için 248 polis memuru alınacağı bilgisi yer almaktadır. Eleman alım ilânlarında, kampta görevlendirilecek elemanlar için hiçbir derece, beceri veya meslekî yeterliliğe sahip olma şartı koşulmamıştır. Bunun yerine, güçlü ideolojik uyumluluğun, askerlik veya polislik geçmişi olanların tercih edileceği vurgulanmıştır.

Chen’in görevdeki ilk 12 ayı boyunca, bölgede 100 bin 680 güvenlik elemanı kontenjanı için duyuru yayımlanmıştır. Bu rakam 2009-2015 yılları arasındaki yıllık ortalama ilân sayısının 13 katına tekabül etmektedir. İşe alınacakların yüzde 86’sı, resmî adı “Halka Kolay Karakollar” olan ve sokaklarda bulunan kontrol istasyonunda çalıştırılmıştır. Ayrıca bu kişiler resmî polis memuru değil, yardımcı polis statüsünde yer almaktadırlar. Bu tür sokak karakollarının araştırmalar sonucu sayısının 9 binden fazla olduğu tespit edilmiştir[xxviii].

İşe alım duyurularından öğrenilen bilgilere göre, her sokak karakoluna, büyüklüğüne göre 6 ilâ 30 arasında polis ve yardımcı polis görevlendirilmiştir.[xxix] Chen’in duyurduğu polis alım ilânı sonucu 90 binden fazla yeni alım yapılmıştır[xxx].

Çin’in resmî rakamlarında Doğu Türkistan’ın toplam nüfusu Çin’in başka eyaletleriyle mukayese edilemeyecek kadar az olmasına rağmen, 2017 senesinin Ocak-Eylül arasında duyurulan yeni polis kontenjanları, kişi başına Fujian ve Guangdong eyaletlerine göre 40 kat, Zhejiang eyaletine göre yaklaşık 90 kat daha fazladır[xxxi]. Örneğin bu tabloda gösterildiği gibi, 126 milyon nüfusla Çin’in en kalabalık eyaletlerinden biri olan Guangdong’da 8 bin 5 polis kontenjanı için personel alım duyurusu yayınlanırken, 25 milyon 852 bin nüfusa sahip Doğu Türkistan için 69 bin 667 polis memuru alımı için duyuru yayımlanmıştır.

Yalnızca Urumçi’de 2016 yılına kadar 160 binden fazla güvenlik kamerası kurulmuş ve binden fazla video gözetim personeli 7/24 görüntüleri izlemek için görevlendirilmiştir.

Bunca polis gücüyle bölgeyi tam anlamıyla bir polis devleti hâline getirmek için çalışan ÇKP yetkilileri, Doğu Türkistan’da şunları yapmıştır:

·       Her 300-500 metrede bir adet olmak üzere Doğu Türkistan genelinde 9 bin adet “sokak karakolu” inşâ etmiştir. Bunların 7 bin 400 adedinin köylerde olduğu ortaya çıkmıştır. Bu sistemde yaklaşık 89 bin 500’den fazla polis görevlendirilmiştir[xxxii].

·        “Xinjiang’a Yardım” (援助新疆) kampanyası çerçevesinde Doğu Türkistan’a gelerek toplama kampında görev yapan ve daha sonra yurt dışına sığınmacı olarak giden Han Çinlisi polis memuru Jiang, Çin’in diğer eyaletlerinden toplam 150 bin polis memurunun Doğu Türkistan’a transfer edildiğini söylemektedir.[xxxiii]

·       2012'de bölgede uygulanmaya başlanan ve sonra gittikçe geliştirilerek “gözetim network sistemi” (网格化管理) olarak bilinen akıllı gözetim sistemi köylere kadar yaygınlaştırılmıştır. Bu sistemde insanların yaşam alanları küçük coğrafî ve idarî birimlere bölünmüştür. Her birimde bir yönetici ve bilgi toplama elemanı bulunmakta, olası sorunları ÇKP komitesine veya polis merkezine bildirmektedir[xxxiv].

·       Çin Hükûmeti, denetimi sağlamak adına ailelerin özel hayat gizliliğini ihlâl ederek Çinli memurları Müslüman Türklerin hanelerine yerleştirmektedir. Bu program 2014 yılında başlamış olup, Han Çinlisi devlet memurları, Müslümanların evinde kalarak beyin yıkama, gözetleme ve değerlendirme çalışmalarında bulunmaktadır. Memurlar özel not defterlerine Uygurlarla konuşurken genel değerlendirmelerde bulunmaktadırlar. Bu değerlendirmeler kimin toplama kampına gönderileceğine karar verirken kritik rol oynamıştır[xxxv]. 

·        “Üçlü Çalışma Mekanizması” olarak bilinen ve entegre hâlde çalışılan bir başka kompleks gözetleme sistemi daha uygulanmıştır. Bu sistemde yerel mahalle veya köy parti komitesi yetkilileri ile polis memurları, Uygur ailelerde kalarak aile üyelerini gözetleyen devlet memurlarıyla entegre hâlde çalışmaktadır. Xi Jinping, 2014 yılında Doğu Türkistan’a yaptığı teftiş gezisi sırasında bu sistemi adeta övmüştür[xxxvi].

Bunların yanı sıra Mayıs 2017’den itibaren başlayarak Doğu Türkistan genelinde Onluk Aile Gözetleme Sistemi (十户联防) kurulmuştur. Bu programda her on aile, bir birim olarak ayrılmıştır. Birimlere istihbarat toplama[xxxvii], kampa alınma potansiyeli olanları belirleme[xxxviii] gibi eğitimler verilmiştir. Bu on aile, hem kendi aile üyelerini, hem başka aileleri gözetlemek ve herhangi bir “anormal” durum tespit etmesi hâlinde bağlı olduğu ÇKP komitesine bildirmekle yükümlüdür. Bunların arasında özel olarak gizli ispiyonlama görevini yapan insanlar da mevcuttur. Onlar direkt ÇKP emniyet istihbaratına rapor vermekten sorumludurlar[xxxix]. 

Caddeler, sokaklar ve binaların girişlerine kadar gözetim kameraları yerleştirilmiştir. Yalnızca Urumçi!de 2016 yılına kadar 160 binden fazla güvenlik kamerası kurulmuş ve binden fazla video gözetim personeli 7/24 görüntüleri izlemek için görevlendirilmiştir[xl].

ÇKP üst düzey güvenlik yetkilisi Meng Jianzhu, 2017 yılında Doğu Türkistan’da yaptığı bir teftiş gezisi sırasında gözetim amaçlı kurulan sistemi, gelişen dijital polisliğin uygulanması olarak nitelendirerek övmüştür. Meng Jianzhu, gezi sırasında güvenliğin istikrarlı ilerlemesi için veri tabanı, yapay zekâ ve diğer teknolojilerin terörle mücadelede uygulanması çağrısında bulunmuştur[xli].

Böylelikle toplama kampı tesislerinin inşâsı, kampa alınacak insanların önceden fişlenerek belirlenmesi, olası olayların önlenmesi, kampın içindeki ve dışındaki insanlara nasıl davranılacağı ve nasıl yönetilmesi gerektiği konusundaki hazırlıklar detaylarına kadar hazırlanmıştır. New York Times’e bugüne kadar sızdırılan 400 sayfadan fazla gizli dosyada, Çin’in başka eyaletlerine eğitim amacıyla giden Doğu Türkistanlı öğrencilerin memleketlerine döndüklerinde kampa alınmış ebeveynlerinin nerede oldukları sorulduğunda, ne söylenmesi ve nasıl davranılması gerektiğinin dahi detaylarıyla anlatıldığı tespit edilmiştir[xlii].

Tüm bunlara bakıldığında, Çin’in yürütmekte olduğu toplama kampı sisteminin detaylı, kapsamlı ve bir o kadar da gizli bir şekilde plânlanmış olduğu anlaşılmaktadır.