“YALNIZCA birkaç şey okumuş
olan Leo Tse, her şeyi okumuş olan bizlerden daha safdil değildir. Derinlik,
bilgiden bağımsızdır” diyor Cioran “Çürümenin Kitabı”nda.
Okurken
bu sözler bana, doğup büyüdüğümüz coğrafya itibariyle Âşık Veysel’i, onun
anlatılmaz derinliğini hatırlattı. “Benim sana verebileceğim çok bir şey yok
aslında/ Çay var içersen/ Ben var seversen/ Yol var gidersen” demiş ya hani zât-ı
muhterem…
Öğrenme
yolculuğumuza çayla devam etmeye ne dersiniz?
Sıcacık
bir yol arkadaşı… Özgürlüğü yudum yudum içmek basit yanında hayatın… Buluşmak özleminde
yalnızlığın bir kuru kalabalıkta… Anlar arası yolculuktan yorgun dönmüş bedenin
insanla karışık inzivası… Duyguları anlamın sonsuzluğuna taşımak… Kırgınlıkları
çay kaşığı darbelerinde örselemek ya da izlemek yalnızca; hafifçe boğazı
yakarak geçen çayda, acıdan kalan eser miktarda tadın dağılarak kayboluşunu…
Çaya
söylemek kalanları yutulamayan ne varsa... Çaya bırakmak sonunu bitmeyen
işlerin ve bahane etmek çayı o iş olmayınca… Sonra karışmak zamanın
sonsuzluğunu duraklatan âna çayla, çay miktarınca, çay tadında…
Çayın
tarihi
Yüzyıllardır
içilmekte olan çaya, tarihte ilk olarak Çin mitlerinde rastlanır. Çin
geleneklerine göre çay, Milât’tan önce 2737’de kazayla kaynar suya düşen çay
yapraklarıyla birlikte hayatımıza girmiştir. Çayı bilinen hâliyle içen ilk
insan, Çin İmparatoru Şen Nong olmuştur.
Çayı
Çin’den alan ve seremonilerine de yazımızda yer vereceğimiz Japonların
geleneğinde çayın serüveni ise, 519 yılında uykudan kurtulmak isteyen Keşiş
Darma ile başlar. Efsaneye göre Darma, uykudan kaçtığı günlerden bir gün
uyuyakalır. Bu duruma çok sinirlenen Darma, göz kapaklarını keser atar. Bunun
üzerine göz kapaklarında çay bitkisi biter. Keşiş, bu bitkinin yapraklarını
yiyince uykusunun açıldığını görür.
Çay
Venedik’e 1559, İngiltere’ye 1598, Portekiz’e 1600 yılında gelmiştir. Hollandalılar
ise çayı ilk kez 1610’da görmüşlerdir. Düzenli çay ithalatı 1637’de başlar.
Çayı ilk kez paket hâlinde satan kişi, Sir Thomas Lipton’dur.
Boston
Çay Partisi eylemi
Çayın
ticarî pazarda yerini bulması, rekabet ilişkilerini de beraberinde getirir. 1973’te
İngiliz Hükûmeti tarafından İngiltere Parlamentosu’nun Amerika kolonilerinden
elde ettiği geliri arttırmak ve İngiltere’deki vergi yükünü hafifletmek
amacıyla Townshend Vergi Yasaları çıkarılır. Bu yasayla çayı finanse etmek ve Doğu
Hindistan Kumpanyası’nı kurtarmak amaçlanır.
İngiliz-Hint
çayının Amerika’da kaçak ticareti yapılan Hollanda çayından daha ucuza
satılması, yasanın yaptırımlarından biridir. Bu duruma tepkiler gecikmez. 16
Aralık 1773 akşamı (Boston, Massachusetts) yaklaşık 100 kolonici, Amerikan
yerlileri gibi giyinip Doğu Hindistan Şirketi’ne ait olan 342 sandık çayı
(bugünün değeriyle yaklaşık olarak 1 milyon dolar) denize boşaltır. Sonraları
Boston Çay Partisi olarak adlandırılan bu olay, 2 yıl sonra başlayacak olan
Amerikan Bağımsızlık Savaşı’nın simgelerinden biri olmuştur.
Çayın
Türkiye serüveni
Evliya
Çelebi, Türkiye’de çay içildiğinin en eski tanıklarından biridir. Ayrıca 1857’de
Ahmet Ebü’l-Hayr, “Risale-i Çay” adlı kitabında çayın yararlarından dem vurmuştur.
Yine de 1900’lü yıllara kadar Türkiye’de çay pek bilinmez.
Türkiye’de
çayın yaygınlaşması, ancak 1947’de Rize’de açılan ilk çay fabrikası ve o
dönemlerde yaygınlaşan kahvehane kültürüyle mümkün olur.
Osmanlı
İmparatorluğu’nda ilk çay üretimi, Bursa Valisi İsmail Hakkı Paşa tarafından
1878’de Japonya’dan getirilen çay tohumlarının Bursa’da dikilmesiyle başladıysa
da ekolojik koşulların uygun olmaması nedeniyle sonuç beklendiği gibi olmaz.
1917’ye
gelindiğinde, Gürcistan’ın Batum kentinde incelemeler yapmak üzere, bölgeye,
aralarında Halkalı Ziraat Mektebi Müdür Vekili Ali Rıza Erten’in de yer aldığı
bir heyet gönderilir. Yapılan inceleme sonucu hazırlanan raporda, Batum ile
benzer iklime sahip Rize’de çay ve narenciye bitkilerinin yetiştirilebileceği
belirlenir, ancak ilk çalışmalar başarısızlıkla sonuçlanır.
1923
yılında Rize’deki ekonomik problemler gözetilerek, Zihni Derin’in
girişimleriyle Batum’dan çay tohumları getirilmiş, ancak 1925’ten itibaren
beklenen ilgiyi görmeyen bu teşebbüs yarım bırakılmıştır. Yıllar sonra Zihni
Derin tekrar bir girişimde bulunur. Bu kez bilimsel ve teknik donanım sağlam
yapılmış, üstelik 1940 yılında Rize’de çay üretimine geçilmesi için gerekli
ekonomik programı düzenleyen bir kanun bile çıkarılmıştır. Ancak İkinci Dünya
Savaşı nedeniyle çay karneye bağlanır ve iki aylık tüketim 20 gram olarak
belirlenir. İthalat sorunları nedeniyle 1942’de çay alım satımı Tekel kapsamına
dâhil edilir.
1947
yılına gelindiğinde Rize Çay Fabrikası üretime geçer ve aynı yıl 20 ton ihracat
yapılır. Türkiye, çay üretimine geçeli henüz 71 yıl olmasına rağmen, güncel
verilere göre dünyanın en çok çay tüketilen ülkesidir.
Dünya
çay tüketiminde siyah çay daha çok Batı ülkelerinde, Ortadoğu ve Avrupa’da,
yeşil çay ise Çin ve Japonya gibi Asya ülkelerinde görülür. Dünya çay tüketiminde
Çin yüzde 36’lık oran ve 1,8 milyon ton tüketimle lider olsa da yıllık kişi
başı tüketimi 0,75 kilogramdır. Yıllık kişi başı tüketimde Türkiye, 3 buçuk kilogramla
birinci sırada yer alıyor. Türkiye’yi 2,44 kilogram ile Afganistan takip
ederken 2,19 kilogramla Libya, onun ardında 1,8 kilogramla Katar ve de 1,7
kilogramlık tüketimiyle İngiltere izliyor.
Dünyadan çay seremonisi örnekleri
Çin çay seremonisi
“Çay”
sözcüğü Farsçadan dilimize geçmiş olsa da bu kelimenin Çince “ça” sözcüğünden
türediği bilinmektedir. Çay içmek Uzakdoğu ülkelerinde ve diğer bazı ülkelerde
bir seremoni olarak gelenekselleştirilmiştir. Çin, bu ülkelerin başında gelir. Çin’deki
çay seremonisi, "cha dao" (çayın yolu) olarak bilinir. Bu seremoniyle
ilgili elimize ulaşan en eski açıklamalar, Tang Hanedanı (618-907) zamanına
aittir. Gong-Fu (diğer adıyla “Kung-Fu”) seremonilerinde geleneksel olarak ev
sahibinin konuklarına ve doğaya olan saygısı ifade edilir.
Çin
çay seremonisi barış, huzur, keyif ve gerçeğin bulunduğu yer olarak tanımlanır.
Seremonide, dökme çaylardan yeşil, oolong veya siyah çay geleneksel olarak
kullanılır. Bu çaylar yi-xing veya gaiwan adı verilen çeşitli demleme
aparatlarının yanında çeşitli küçük çay kapları ile özel ızgaralı bambu
tepsiler üzerinde, zorlu artistik ve sanatsal hareketler sergilenerek
misafirlere ikram edilir.
Japon çay seremonisi
Kökenleri
400 yıl kadar önceye dayanan Japon çay seremonisinin Zen Budizmine dayanan
felsefî bir altyapısı bulunmaktadır. Japon çay seremonisine “sadou-chadou”
(çaya giden yol) adı verilir. Sadou yani çay, özel olarak tasarlanmış “chasitsu”
adı verilen odalarda hazırlanır. Bu çay odaları eskiden eve uzak, yeşillikler içindeki
küçük evlerde bulunurmuş. Japonya’da hâlâ ziyaretçilere açık böyle evler
mevcut.
Japon
çay seremonileri, uzun soluklu eğitim gerektiren zorlu bir sürecin sonunda,
sunumundan içilmesine kadar kuralları olan ritüellerden oluşuyor. Öyle ki,
Japonya’da bu işi iyi seviyede öğreten pek çok farklı okul, günümüzde hâlâ
eğitim veriyor. Her mevsim için farklı ve özel kapları olan seremoniler, aşılamak
istediği fikirler itibariyle bir çeşit ibadeti andırıyor.
Çay
odaları, “insanların dünyevî sorunlardan uzaklaştığı, dünya zenginliğinden
tevazua geçişi simgeleyen yer” olarak görüldüğü için, oldukça sade bir şekilde tasarlanmışlar.
Çay töreninde ise kişinin doğasına yaklaşması ve değerlerinin farkına varması
amaçlanıyor.
Korelilerin daryası
Kore’de
“darya” olarak adlandırılan çay seremonisi, Japon çay seremonisinde olduğu gibi
Zen Budizminden beslenir. Koreliler bu seremoniyi günlük hayatlarında
sakinleşmek ve zihinlerini rahatlatmak düşüncesiyle benimsemişlerdir.
“Cha-ya” ya da bildiğimiz “chai tea”
“Cha-ya”;
Hindistan’da tren istasyonlarından restoranlara kadar her yerde satılan
geleneksel bir çaydır ve siyah çayın baharatlar, şeker ve süt ile
hazırlanmasıyla elde edilir.
Bizim
“chai tea” olarak bildiğimiz bu çay, Hindistan’da, sadece bir kere kullanılıp
kırılan, içi cilalı minik toprak bardaklarda servis edilir.
Bir İngiliz geleneği: Beş çayı
1800’lü
yıllarda İngiltere’de sabah ve akşam olmak üzere iki öğün yemek yenirmiş. Ancak
Yedinci Bedford Düşesi Anna, iki öğün arasındaki uzun vakitlerde ikindi vakti
bitkin düşmeye, zaman zaman baygınlık geçirmeye başlamış. Bu sebeple ikindi
vakti çay ve yanında atıştırmalık kurabiye ve bisküvi tarzı yiyecekler
hazırlatmaya başlamış. Bu, zamanla Anna’nın arkadaşlarının da katıldığı bir
geleneğe dönüşmüş. Günümüzde “beş çayı” olarak bilinen İngiliz geleneği bu
şekilde ortaya çıkmıştır.
Rus semaveri
Ruslar
çay demlerken, dünyada Tibet usûlü olarak bilinen sıcak su ve demlenecek çay
için iki ayrı parçadan oluşan semaveri kullanırlar. Eski Rus evlerinde, evin
ortasına kurulan semaverde tüm gün boyunca çay demlenir ve demlenen çay şeker,
bal ve reçel eşliğinde misafirlere ikram edilirmiş.
Rus
buluşu olan semaver, “Semâya yükselir dûd-u siyahı/ Semaverle yapılır çay
padişahı” beytiyle Osmanlı döneminde övülmüştür. Ancak o dönemde semaver
kullanımı elit tabaka ile sınırlı kalmıştır.
“Çay”
deyince…
Gönül
çayı demlenmeyen bir ev, istenildiği kadar ısıtılsın, ne kadar sıcak olabilir
ki? Koyu bir muhabbetin olmazsa olmazıdır çoğu insan için çay. Bir şeylerin
yanında içilir aslında, rehaveti alır, ama “Çayın yanında…” denilir. Ki bu da
çayın kıymetini anlamak için tek başına yeterli!
“Çay”
deyince dostluk, muhabbet, samimiyet geliyor çoğumuzun aklına. Ama
dedelerimizin hatırına başka şeyler de geliyor olmalı. Çünkü yukarıda
bahsettiğimiz hâliyle çayı karneyle aldıkları ve ilerleyen tarihlerde Çernobil
faciasının etkisiyle Türkiye’nin ihracata kapalı hâle geldiği günler, yakın
tarihimizden kareler...
26
Nisan 1986 günü SSCB’nin Pripyat kentinde, Dinyeper nehri kenarındaki Çernobil
Nükleer Santrali’nde meydana gelen reaktör patlaması sonucu santralin çatısı
havaya uçar ve çıkan yangının da etkisiyle radyoaktif elementler çok hızlı bir
şekilde atmosfere karışmaya başlar. Yangın 3 buçuk saat sonra söndürülür, ancak
çatıdan yükselen sızıntı ancak 10’uncu gün durdurulabilir. Bu durum, çok büyük
miktarda radyasyon bulutları oluşmasına sebep olur. Zehirli gaz dolu bulutlar,
rüzgârın etkisiyle önce Belarus, Polonya ve İskandinavya üzerinden Avrupa’ya, daha
sonra Balkanlar üzerinden Türkiye’ye ulaşır.
Ancak
asıl tehlikeli bulutlar, 7-9 Mayıs tarihlerinde Kırım üzerinden esen rüzgârlar
ile doğrudan Karadeniz kıyılarına ulaşır. Yağmurlarla yeryüzüne inen radyoaktif
maddeler, mevcut bitki örtüsünü, özellikle çay ve fındık bahçelerini olumsuz
etkiler. 30 Aralık 1986’da Türkiye Atom Enerjisi Kurumu, 58 bin ton radyoaktif
(12 bin 500-89 bin bq/kg) çayın gömülerek yok edilmesine karar verir. İlerleyen
yıllarda da önlem olarak tonlarca çay, Çay-Kur’a ait fabrikaların yakınlarında
açılan beton çukurların içine gömülür.
O
dönemde gıda sektöründe (özellikle çay ve süt ürünleri) çalışan işçilerde
yapılan sağlık ölçümlerine göre, ortalama olarak Doğu Karadeniz’de 2 bin 800
bekerel, Edirne’de bin 400 bekerel, Kayseri’de 900 bekerel radyoaktif madde tespit
edilmiştir.
Günümüzde
çayla ilgili başka sorunlar da var. Bugüne dek daha çok üretmek için hiç gerek
olmadığı hâlde kimyasal gübre kullanılması ve yalnızca Türkiye’ye has makas
kullanma tekniği yüzünden üçüncü sınıf çay içmek durumunda kalmamız gibi
rahatsız edici durumlarla karşı karşıyayız. En azından 2018’den itibaren temel
ihracat kaynaklarımızdan çayın, sağlık ve gelir elde etme gerekliliği gibi
önemli konular nedeniyle doğal üretime geçiliyor olması sevindirici.
Onca
sorunu unutturacak çayın damakta bıraktığı lezzet ise hiçbir şeye değişilmez.
İyiyle yetinen, daha iyiye talip olmaz belki, ama bizler, içtiğimiz çayın
kıymetini dost elinden bildiğimiz sürece ağrılarımızı dindiren, derdimize ortak
olan kadim yol arkadaşımıza lâf söyletmeyiz gibi görünüyor.
Çay,
bizim için sadece kültürel bir değer olmanın ötesinde, yaralarımıza uzanan
elleri naifçe uzaklaştırma, söylenmemiş kelimeleri usulca yutma yöntemidir.
Tadında hayat bulmasak da muhabbetinin sıcaklığında ısınırız çayın. Ve belki de
sadece avuturuz tatlı tatlı ağrıyan yüreklerimizi çayla, çay miktarınca, çay
tadında…
Kaynakça
“Çay” yazısı için bkz. https://140journos.com/cay-e3f8f5491c9
“Dünya Çay Seremonileri” için bkz. https://chado.com.tr/dunya-cey-seremonileri/
“Japon Çay Seremonisi” için bkz. https://chado.com.tr/japon-cay-seremonisi/
“Boston Çay Partisi” için bkz. http://www.gazetebilkent.com/2017/06/18/bagimsizliga-giden-yolun-baslangici-boston-cay-partisi/
“İngiliz Geleneği Olarak Beş Çayı” https://gaiadergi.com/bir-ingiliz-gelenegi-olarak-bes-cayi/
“Dünya’da En Çok Çay Tüketen Ülkeler”
haberi için bkz.“http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/turkiye/706444/Dunyada_en_cok_cay_tuketen_ulkeler_aciklandi__Turkiye_bakin_kacinci_sirada.html
“Çay” kelimesinin etimolojisi için bkz. https://www.etimolojiturkce.com/kelime/%C3%A7ay1
“Japon Çay Seremonisi” https://www.asialogy.com/japon-cay-seremonisi-sadouchadou-%E8%8C%B6%E9%81%93/
Gündelik Hayatımızın Tarihi/Kudret
Emiroğlu/Türkiye İş Bankası Yayınları
“Çay: İçtiğimiz Çayı Ne Kadar Tanıyoruz?” belgeseli için bkz. https://www.youtube.com/watch?v=p3SOeo8G4gY
