MEHMED Spaho, Mart 1883 yılında Saraybosna’da dünyaya gelmiştir. Babası Bakırcı Ailesinden Hasan Efendi, şeriat hukuku alanında uzmandı ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğu işgali öncesinde Osmanlı şehirleri olan Jajce (Yayçe), Sofya, Şam ve Kahire’de hâkimlik görevlerinde bulundu. Annesi Fatima, Bičakčić Ailesindendi.

Mehmed Spaho’nun dünyaya geldiği yıllar, Balkanlarda siyâsî çalkantılar dönemiydi. 1877 Osmanlı-Rus Harbi öncesi başlayan ayaklanmalar, savaş sırasında da devam etti. 1878 yılında Berlin Anlaşması ile Bosna-Hersek, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’na bırakılsa da, 1908 yılında ilân edilen İkinci Meşrutiyet’e kadar Osmanlı İmparatorluğu’nun yönetiminde kalmıştır. İşte Mehmed Spaho’nun çocukluk ve gençlik yılları böyle bir ortamda geçmiştir.

***

Spaho, Saraybosna’daki ilk, orta ve lise eğitimini tamamladıktan sonra Viyana’ya gider ve 1906 yılında, Hukuk Fakültesi’nden mezun olur. 1907 yılı sonunda doktora sınavını geçer ve 7 Şubat 1908’de resmen hukuk alanında doktor unvanını aldı.

Spaho, Hukuk Fakültesi’nden mezun olduktan sonra, birkaç yıl mahkemede memur olarak çalıştı.

Öğrencilik yıllarında, Viyana’da Müslüman öğrencileri bir araya getiren “Zvijezda” (The Star) adlı bir teşkilâtın üyesiydi. Bu teşkilât, Sırp ve Boşnak Müslümanlar arasında daha yakın bir işbirliğini tesis etmeyi amaçlamaktaydı. Zvijezda üyesi olmak, daha sonrasında siyaset yaptığı yıllarda yanında ya da karşısında olacak pek çok kişiyle de tanışma fırsatı sundu.

1910 yılında Viyana’dan döndü. Saraybosna Ticaret Odası’nın kuruluşunun ardından 11 Kasım 1910’da yapılan oturumda, yıllık 6 bin kron karşılığında ticaret odası sekreteri olarak işe alındı ve 1 Ocak 1911 yılında göreve başladı. O dönemde, Bosna-Hersek dışında eğitim alan kişilerden oluşan Bosna-Hersek Müslüman Örgütü’ne girmek için büyük çaba sarf etti.

1914 yılında ise, siyâsî ortağı ve arkadaşı Esad Kuloviç’in görevden alınmasından sonra Saraybosna Belediye Meclisi’ne seçildi. Bu sayede Spaho hem ekonomi, hem de siyasetle uğraştı.

Birinci Dünya Savaşı’nın başlangıcında -Ağustos 1914’te- Bosnalı Müslüman siyasetçiler fikir ayrılığına düşmüşlerdi. Bosnalı siyasetçilerin bir kısmı, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu içinde Bosna-Hersek özerkliğini destekliyordu. Diğer bir grup, Bosna-Hersek’i Macaristan’ın bir parçası olması gerektiğini savunuyordu. Üçüncü grup ise, Bosna-Hersek’in Hırvatlarla birlikte olması gerektiği görüşündeydi. Yugoslavya (Sırp-Hırvat-Sloven Birliği) fikri ise henüz mevcût değildi ve savaşın son aylarına kadar da Spaho dışında kimse bu konuyu dillendirmedi.

Tarihler 15 Şubat 1918’i gösterdiğinde, Novosti dergisi için verdiği mülâkatta Spaho, Bosnalı Müslümanların kurtuluşunun yalnızca “tüm Sırplar, Hırvatlar ve Slovenlerin birliği” içinde olduğunu söyledi. Böylece Pan-Yugoslavizm (Yugoslav Birliği) fikri ilk kez Spaho tarafından ortaya atıldı. İlginçtir ki, bu fikri ortaya attığında Spaho, önemli bir siyâsî figür bile değildi.

Savaş sırasında Spaho, Stjepan Sarkotić liderliğindeki Bosna-Hersek Gıda Konseyi Misyonu’na girdi. Misyon üyesi olarak, 4 Mart 1918’de Macaristan Başbakanı Sándor Wekerle ile görüşerek Bosna-Hersek’teki gıda konusunda yaşanan zorlukları anlattı. Bu ziyaret esnasında dönemin Savunma Bakanı Rudolf Stöger-Steiner von Steinstätten ile görüşüp sığır, saman ve yünün yetersizliği konusunda hazırlanan Bosna-Hersek Halkının Mutabakat Zaptı’nı açıkladı. Sonraki gün, Avusturya Başbakanı Ernst Seidler von Feuchtenegg ile görüştü. Başbakan’dan, Bosna-Hersek’te daha fazla patates ekimi için müsaade istedi. 10 Mart tarihinde talepleri Avusturya-Macaristan İmparatoru Charles tarafından dinlendi ve İmparator, konuşmasını Bosna-Hersekli askerlerin kahramanca her cephede yaptığı mücadeleyi överek bitirdi. Monarşiye gösterdiği sadakatinden dolayı Spaho, 2 Mayıs 1918’de, Saraybosna’da, bir Şövalye Haçı olan Franz Joseph Nişanı’na lâyık görüldü.

***

Spaho zamanla Yugoslavya söyleminden vazgeçse de, misyon lideri Stjepan Sarkotić tarafından 23 Eylül 1918’de İmparator’a şikâyet telgrafı gönderildi. Sarkotić’in bu telgrafı gönderme sebebi, Macar Başbakanı István Tisza’nın, Saraybosna’ya yaptığı ziyaret ve buradaki temaslarıydı. Tisza, Mehmed Spaho, Bosna-Hersek Müslüman Teşkilât Başkanı Safvet-beg Bašagić ve Saraybosna Ticaret Odası Sekreteri Avukat Dr. Halid Hrasnica ile görüştü. Bu konuşmada Bašagić, Bosna-Hersek’in diğer Hırvat topraklarıyla birleşmesinin en iyi yol olacağı, şayet bu durum mümkün olmazsa en azından özerk olması gerektiğini dile getirdi.

Spaho ve Hrasnica ise, bu görüşe karşı çıkıp Bosna-Hersek’in Yugoslavya’nın bir parçası olmasının en iyi çözüm olacağını savundular.

Spaho, Tisza’ya, işe başladıkları zaman iddia edildiği gibi Avusturya-Macar İmparatorluğu’nun Bosnalı Müslüman yaşlı ve çocuklara iyi muamelede bulunmadığından şikâyet etti. İddiaları arasında ayrıca, savaşın Bosna-Hersek’teki dinî gruplar arasındaki farklılıkları ve çekişmeleri ortadan kaldırdığını ve nüfusun çoğunluğunun Yugoslavya’daki birleşmeyi desteklediği de vardı.

Tisza, Bosnalı Müslüman delegasyonla toplantıyı sona erdikten sonra, Hırvat, Sırp ve Slovenlerin birleşik bir Yugoslav devleti için mutabakat zaptı veren Sırpların temsilcileriyle bir araya geldi.

Üç yıl sonra Spaho, Belgrad’daki parlamentoda, o mutabakat anlaşması imzalandığında aynı fikri desteklemesine rağmen dışarıda bırakıldığından şikâyet etmiştir.

1918 yılının Aralık ayında, Stojan Protić başkanlığında Yugoslav Krallığı’nın ilk hükûmetine Müslüman grubu temsilen girdi. 22 Aralık 1918’de, başkanı Stojan Protić olan Yugoslavya Krallığı’nın ilk hükûmeti kurulduğunda, Spaho da Orman ve Madencilik Bakanı seçildi.

Spaho hükûmete, Müslüman dinî grubun temsilcisi olarak girdi.

Bosnalı Müslümanların siyâsî görüşleri etrafında şekillenen iki gazeteleri vardı. Bu gazetelerden Vrijeme’nin görüşleri etrafından toplanan gruba “Müslüman Örgütü” deniliyordu ve bu gruba Spaho da dâhildi. Daha sonra bu oluşum, resmen 16 Şubat 1919 yılında, Mehmed Spaho önderliğinde, İslâm dinine dair haklarını ve Müslümanların anayasa ile korunmasını talep eden “Yugoslav Müslüman Örgütü” (JMO) adındaki siyâsî oluşuma evrildi. 

Aynı yıl Spaho, Belgrad’da Geçici Ulusal Ofisi’ndeki (PNO) 10 Bosnalı Müslüman temsilci arasına girdi. Yapılan toplantıda hükûmetle Bosnalı toprak sahiplerinin hakları konusunda anlaşmazlığa düştü. 23 Şubat 1919’da bakanlık görevinden istifa etti ve Mayıs 1919 yılında JMO’ya resmen katıldı. PNO’da Spaho, Hırvat temsilcileriyle işbirliği yaptı ve partisi JMO tarafından da desteklendi.

***

28 Kasım 1920’de yapılan seçimlerde meclise girdi ve bu kez muhalefet sıralarından Bosnalı Müslümanların haklarını savunmaya devam etti.

JMO Sırp, Hırvat ve Sloven Krallığı’nın kurucu meclisinde muhalefet partisi konumundayken, Nikola Pašić kabînesi, yeni anayasanın meclisten geçmesi için JMO’nun desteğine karşılık bazı vaatlerde bulundu. Pašić yönetimi, JMO üyesi olan Hamdija Karamehmedović’i Sağlık Bakanlığına ve Mehmed Spaho’yu da Ticaret ve Sanayi Bakanlığına getirdi.

Yasa JMO desteği ile geçmesine rağmen, hükûmetin verdiği sözleri tutmaması üzerine Spaho ve Karamehmedović, 1 Haziran 1921’de bakanlık görevlerinden istifa ettiler. Bu çıkışın üzerine hükûmet geri adım attı ve görevlerinin başına dönmelerine karar verdi. Lâkin anlaşmazlıklar Bosnalı Müslümanlar lehine tamamen çözülmediğinden, 28 Haziran’da Spaho ve bundan 4 gün sonra da Karamehmedović bakanlık görevlerinden istifa ettiler.

***

1923 yılında yapılan seçimlerin ardından Spaho, Bosnalı Müslümanların ve JMO’nun lideri olarak yeniden meclise girdi. Bu dönem; siyâsî çalkantılar ve suikastlar dönemiydi ve siyasilere düzenlenen bu suikast girişimlerinden Spaho da nasibini almıştı.

Bütün bu siyâsî çalkantılara son vermek isteyen Yugoslavya Kralı Aleksandar Karađorđević, Ocak 1929’da diktatörlük rejimini ilân etmiştir. Kral bu dönemde anayasayı görmezden gelmiş ve dinî özellik taşıyan partileri kapatmıştır.

Eylül 1931 yılında yeni anayasa ile birlikte siyâsî hayat yeniden canlandı ve Spaho, muhalefette kalarak ülkedeki Müslümanların haklarını savunmaya devam etti.

Öldüğü tarih olan 28 Haziran 1939 yılına kadar çok sayıda suikast girişiminden sağ kurtulsa da, Spaho, Yugoslav Prensi Paul’dan aldığı davet üzerine gittiği Belgrad’da hayatını kaybetti. Hayatını kaybetme şekline dair doğal sebeplerden zehirlenmesine kadar pek çok farklı rivâyet vardır. Nihâyetinde ölümüne dair hâlâ kesin bir bilgi yoktur. Lâkin tek bir gerçek vardır: Meclis kürsüsünden Bosnalı Müslümanların haklarını savunan en önemli seslerden biri, o yıl susmuştur.

Boşnak entelektüel ve siyaset adamı Mehmed Spaho, 30 Haziran 1939 günü yapılan cenaze töreniyle on binler tarafından uğurlandı.