KİMYA hususunda kıymete değer bir birikimim yoktur. Ancak bugüne dek bir dayatma şeklinde görülen fennî, nahvî ve içtimaî tüm ilim derslerinin bir şekilde karşıma çıkardıkları duraklar, kimya ilminin de pek çok noktada faydasını önüme arz etmiştir.

Asit ve baz (alkali) farkı, bahsettiğim ilim çerçevesinde öğretilen başlıklardan biri. Bu bahsin geçtiği konu ise, “çözeltiler” meselesi bünyesinde karşımıza çıkar. Bir maddenin başka bir madde içinde gözle görülemeyecek kadar küçük tanecikler hâlinde dağılarak homojen bir karışım oluşturması olayına “çözünme”, elde edilen karışıma da “çözelti” deniyor kimyada. Tabiî bu karışımdaki maddelerden yoğun olana “çözücü”, az olana da “çözünen” ismi veriliyor.

Çözeltiler katı-katı, katı-sıvı, katı-gaz, sıvı-sıvı ve sıvı-gaz şeklinde, maddenin her hâlinin birbiri bünyesinde meydana ge(tiri)len karışımlarla karşımıza çıkabiliyor. Bir de “pH” şeklindeki ölçü birimi ile tanışıyoruz bu noktada. “Hidrojen potansiyeli” yahut “Hidrojenin gücü” gibi anlamlar taşıyan ve “potensial/power of Hydrogen” tamlamasının kısaltması olan “pH”, Danimarkalı kimyager Soren Sorensen tarafından geliştirilmiş bir kavram.

Bu ölçü biriminin değer aralığı, “0 ilâ 14 pH” arasında belirlenmiş. Günlük hayatta sürekli şekilde kimya ile ilgilenmek elbette mümkün değil, ancak en olağan koşullardan bir örnekle, içtiğimiz su şişelerinin üzerlerinde bu birimle anılan değerlerin kayıtlı olduğunu görürüz.

Suya olan ihtiyacın insan için gerekli kıymeti ortada. Tüketimi doğrudan yahut dolaylı en temel unsur çünkü… Tükettiğimiz suyun tek tip bir ölçü standardına sahip olmadığını, bahsettiğimiz gibi su şebekelerinde gerçekleştirilen değerlendirme raporları veya ambalajlı piyasa ürünlerinin üzerlerinde yazan değer tablolarından anlıyoruz. Söz konusu rapor ve tablolarda yer alan bu değerler, tüketilecek suyun insan sağlığına etkisi hakkında bilgi verirler. Buna göre insan sağlığına etkisi olumlu olacak suyun sahip olması gereken pH değeri 7,5’tir. Su uzmanlarının verdikleri bilgiler ışığında ambalajlı (pet veya cam şişe, damacana) olarak satın alınan suyun sahip olması gereken pH değeri ise 8 ilâ 8,5 arasında seyretmelidir.

Bahsetmiş olduğumuz 7 buçuk, 8 ve 8 buçuk birimlik değerler, 0-14 aralığına dâhil pH seviyelerinin “bazik (alkali) dereceler” kısmında yer alan değerlerdir. Bir de bunun yanında “asidik dereceler” kısmı vardır. Söz konusu pH değerlerinin 0’dan 7’ye kadar olan birim aralığı “asit”, 7’den 14’e kadar olan birim aralığı da “baz” değerlerini verir. Bu açıdan bakıldığında, sağlık açısından tüketimi en ideal su, 7 buçuk birimlik pH değerine sahip baz seviyesindeki sudur.

Aslında suyun pH derecesi, içinde çözülmüş hâlde bulunan bütün asidik ve bazik maddelerden etkilenmektedir. Bu etkenden faydalanarak, yani suyun pH derecesi faktörünü kullanarak, su içinde çözülmüş olan bütün maddelerin toplam etkisi ölçülmüş olabilir. Yani suda ne kadar çok asidik madde varsa, sahip olduğu pH değeri o kadar düşer; yani asidik değerdeki su, elektron almaya başlar. Bazik değerdeki su içinse durum tam tersi bir sonuç verir ve su, elektron vermeye eğilimli hâle gelir.

İnsan vücudunun bir elektrolit dengesi vardır. Bu nedenle söz konusu pH değeri seviyesi, vücudunun dörtte üçü su olan insan için de çok ama çok önemlidir. Kandaki pH değerinin sabit tutulması işlemi, bütün bir metabolizma tarafından sağlanır. Bu noktada olağan bir atardamar kanının sahip olduğu pH değeri 7,4’tür. Bu değer çizgisinden aşırı sapma, büyük şiddetteki metabolik sonuçlara yol açar. Kandaki fazla asit veya alkali madde, böbrekler ve solunum merkezinin uyarılması sayesinde boşaltım kanalları yardımıyla vücuttan atılabilir. Bu noktada akciğer ve böbreklerin ana işlevleri, vücuttaki asit-baz dengesini, yani pH seviyesini korumaktır.

Baz, kimya ilmine göre asitle birleştiğinde tuz ve kısmen su meydana getiren maddeler için kullanılan terimdir. Lezzetleri yakıcı türdendir. Asit ise, suyla hidrojen iyonları üreten hidrojen bileşimlerini ifade eden terimdir. Lezzetleri ekşi türdendir.

Buraya konu edindiğimiz pH kavramının en kolay deneyi, turnusol kâğıdı ile gerçekleştirilen renk değiştirme deneyidir. Asidik özelliğe sahip çözelti, mavi turnusol kâğıdının rengini kırmızıya çevirir. Bazik özelliğe sahip çözelti ise, kırmızı turnusol kâğıdının rengini maviye çevirir. Bu noktada kırmızı turnusole bırakılan bir damla su, onu mavi renge dönüştürüyorsa bazik; mavi turnusole bırakılan bir damla su ise, onu kırmızı renge dönüştürüyorsa asidiktir.

Peki, insan kırmızıyı maviye mi, maviyi kırmızıya mı dönüştüren niteliktedir?

İnsanın rengi nedir?

İnsanın ve insanlığın asit-baz çerçevesi içinde nasıl bir görüntü verdiğini, başka bir deyişle turnusolü hangi renge boyadığını düşünmek üzere tasarlanmış birçok fikriyatla karşı karşıya gelindi. Bu fikriyatı “ahlâk okumaları” üzerine gerçekleştiren insanlığın geldiği nokta, kavram şeklinde yaklaşılan “ahlâk”ın temel değerlendirmeler açısından yorumlandığında olumsuz bir tabloya çatar.

0 ilâ 14 değeri arasına yerleştirilen pH derecelerinin en idealinin “7” (yedi) olduğunu, buraya kadar bahsettiğimiz konu üzerinde algılayabilmiştik. Yani derece bakımından 7’nin altına aşırı biçimde düşmek veya yine aşırı biçimde üstüne çıkmak, dengenin şaşması anlamına geliyor. Metabolik düzenin de aynı dereceye sahip olduğundan bahsetmiştik. Tabiî suyun 7 buçuk, kanın da 7,4 değerine sahip olduğunu bir daha vurgulayalım. Yani bazik, başka bir deyişle turnusolü kırmızıdan maviye boyayan özellikte ideal su da, kan da…

İlginçtir, insanlık açısından bakıldığında, ferdî ve içtimaî anlamdaki tarihî görüntünün yansıttığı renk “kırmızı”dır. Bu tabloda tarih turnusolse, esenlik yurdundan kovulup “aşağılık yer” şeklinde tanımlanan dünyaya inen, başka bir deyişle pH 7’nin altına inen insanın düzene çaldığı boya, maalesef kırmızı!

“Aşağılık yere inmek”, pH cetvelinde asidik yani turnusolü kırmızıya çeviren nitelikteki madde kıvamı içerir mi bilinmez, ancak bu formda ilginç bir tevafukla karşımıza çıktığı kesin! Tarih turnusolü ise, Kabil’in Habil’e kastı olayından itibaren çeşitli olaylarla şekillenir. Bu noktada her insanın turnusolünün, kendi hayatıyla mayalandığı görülür.

Konuya çözelti özelinde girince, çözeltide çözünmeyi yaşayan ve çözünme yaşanan maddelerin insanda ve insan hayatındaki temsillerine de değinme gereği doğuyor. Bu bakımdan hayatı çözelti, insan çözünen ve insanın yetiştiği/yaşadığı çevre (kültür, medeniyet, ilim, cemiyet vs.) ise çözücü şeklinde anlamlandırılabilir. Peki, bu anlamlandırmada çözücü ile çözüneni yer değiştirerek okursak ne olur? İnsanın yetiştiği çevre “çözünen”, insanın kendisi de “çözücü” olsa?

Bu soruya karşılık gelen hazır cevap, “Zaten öyle değil mi?” şeklindeki bir soru tipi olabilir. Ancak çözelti konusu, bize çözücü ile çözünen arasında bir “yoğunluk farkından” bahseder. Yani asıl mesele şudur: Sulu çözeltideki madde asidik ise elektron alıyor, bazik ise elektron veriyor idi. Bu misâlle insan, ya bulunduğu ortamın elektrik yükünü üzerine alacak ya da bulunduğu ortama üzerinde taşıdığını verecek.

İki ihtimâl de, olumlu ve olumsuz anlamda yeni iki ihtimâl doğuruyor bu tabloda: Ferdin bulunduğu cemiyet negatif yoğunluklu değerlere sahip ve ferdin buna karşı koyacak gücü yok ise, sonunda fert, cemiyetin içinde çözünüp gider, “sistemin adamı olur”. Ferdin bulunduğu cemiyet negatif değere sahip olsa da ferdin buna karşı koyacak gücü/potansiyeli cemiyete göre daha yüksek ise, mümkündür ki cemiyet, ferde teslim olur. Bulunulan cemiyet pozitif yoğunluklu değerlere sahip ve ferdin buna karşı koyma gücü/isteği yok ise, sonunda fert, önceki örnekte olduğu gibi cemiyet içinde çözünür. Cemiyet pozitif değere sahip olup da fert buna karşı koyacak güce, isteğe (ve hatta yönlendirmeye) sahipse, mümkündür ki fert, cemiyeti teslim alabilir.

Firavun sarayında beslenmesine, büyümesine, bütün imkânlar elinde olmasına, hatta (mümkündü) geleceğin hükümdarı olacak hat önünde çizilmiş olmasına rağmen, Mûsâ Nebî bütün bunları elinin tersiyle nasıl itmiştir?

Saklı erdem

“En güzel kıssa” nitelemesiyle Kur’ân’a nakşedilen Yûsuf Nebî kıssası, bize bu çerçevede çok çarpıcı detaylar sunar. Yûsuf Nebî’nin babası da bir peygamberdir: Yakûb Nebî… Hikâyeye dair tüm gelişme ve detayları aktarmak mümkün, ancak bahsimiz noktasında gerekli değil. Bize gerekli olan bölüm, Yûsuf Nebî’nin kuyudan çıkarılarak Ken’an’dan Teps’e getirilip burada yok pahasına satıldıktan sonra, kendisine “köle” sıfatı verilmesine karşın Mısır hükümdarı Firavun karşısında eğilmediği ve yine buna rağmen akıl pırıltısını, incelik ve erdemini küçük yaşta göstererek çocukluğu ve gençliği süresince kölelik değil, zindana girene kadar Firavun’un en önemli adamına danışmanlık ettiği bölümdür.

Bu bölümde kolaylıkla söylenebilir ki, o, zulmüyle nam salmış bir isim ve bu ismin yönettiği erdemden uzak halkın içinde kendi üstlenmiş olduğu değerleri gösterebilmiş ve negatif yoğunluğa karşı güç yetirebilmiş bir abidedir. Hayatının sonrası ise malûm…

Peki, yeryüzünde “Yûsufîler” namıyla tanınan bir kavim, topluluk, kabile, ırk yahut sülâle tanınmakta mıdır? Yûsuf Nebî, Allah’ın dinini tüm Mısır’a tebliğ etmiş, mümin bir halkın oluşumunda rol almıştı. Ken’an’dan gelerek Mısır’a yerleşen Yakûb Nebî’nin oğulları, Yûsuf Nebî’den sonra Mısır’da sürmeyen Tevhîd’e rağmen yaşamlarını idame ettirdiler. Hatta Yakûb Nebî’nin diğer ismiyle bağdaşık hâldeki “İsrailoğulları” nesebi, Mısır’da tasarrufu olmuş Yûsuf Nebî’den atıfla “Yûsufîler” şeklinde değil de Yakûb Nebî’nin büyük oğlu Yahuda’ya atıfla “Yahudîler” şeklinde devam etti (ediyor). Babalarına ve kardeşlerine imanda eksiklik yaşayan bu nesep, varlıkları boyunca en çok peygamberin kendi kavmine gelişini övünç kaynağı bildi. Hâlbuki peygamberler, Kur’ân fikriyle düşünüldüğünde taltif etmek için değil, uyarmak için gönderilmişlerdi. İnsan vücudundaki pH dengesi konusunu hatırladığımızda, bu konu hemen karşılık bulur: Söz konusu dengede aşırı sapma olduğunda metabolizma denge için devreye girer. Yani İlâhî mânâda metabolik bir eylem gerçekleşir.

Konumuz temelinde kıssanın bize gösterdiği manzara, ferdin cemiyeti, cemiyetin de ferdi dönüştürmeye muktedir oluşu yönünde. Bu konuya dair ikinci güzel misâl, yine aynı kavimden arz edilmiş Kur’ân’da: Mûsâ Nebî’nin Firavun sarayında yetişmesi ve kavmini kurtarışı…

Mûsâ Nebî, kehanete göre İsrailoğullarından doğacak bir oğlan çocuğunun Firavun’un hükümranlığına son vereceği düşüncesiyle katledilen çocuklardan biri olacakken annesi tarafından İlâhî bir öğretiyle nehre bırakılarak sağ kalmıştır. Akışla birlikte Firavun’un eşinin hizmetlilerince bulunan Mûsâ Nebî, sarayda bebeklik, çocukluk ve gençlik dönemini yaşamıştır. Biz, buraya kadar olan bölümle birlikte sonrasını okur, ancak buraya kadar olan erdemi nedense görmezden geliriz. Mûsâ Nebî’nin celâliyle tanınan bir peygamber oluşunu anlatan ayrıntılar, belirttiğimiz erdem dolu karakterine değinmez bile. Şunu düşündürmez okumalarımız: Firavun sarayında beslenmesine, büyümesine, bütün imkânlar elinde olmasına, hatta (mümkündü) geleceğin hükümdarı olacak hat önünde çizilmiş olmasına rağmen, Mûsâ Nebî bütün bunları elinin tersiyle nasıl itmiştir?

Mûsâ Nebî’de (as) de, Yûsuf Nebî’de (as) de görmezden gelinen, sahip oldukları erdemdir. Efendimiz Muhammed Mustafa’nın (sav) peygamberlik vazifesini almadan evvel, daha gençlik yıllarına yeni girdiği günlerde bulunduğu ve Kendisini daha sonra “Emin” şeklinde sıfatlandıran yapılanma da “erdem” düşüncesi üzerine kurulmuştu: “Hilfu’l-Fudul”…

Ahlâkı prizmadan çıkarmak

Erdem, insanlık turnusolünü kırmızıdan maviye boyar mı bilmem, ancak Kur’ânî çerçevedeki tarif bellidir: “‘Biz, Allah’ın boyasıyla boyanmışızdır. Boyası Allah’ınkinden daha güzel olan kimdir? Biz ona ibadet edenleriz’ (deyin).” (Bakara, 138)

Yûnus Emre’ye “Boyandım rengine, solmazam artık!” dedirten bu İlâhî detay, kâinattaki yüce sanatı dillendirmek adına kullanılan bir ölçüyken, her nedense erdem ve ahlâk çizgisinde okunan bir parola olarak aktarılmadı.

Ahlâk tanımlamaları üzerine yapılan okumalar, davranış bilimi, mutluluk ve özgürlük çekişmesi arasında çekiştirile çekiştirile kolları koparılan oyuncak bebeklere dönüştürüldü. Altyapısız, düşünceden arındırılmış, yalnızca iyilik yapmaya veya bencillik üzerine yaşamaya endekslenmiş ahlâk okumaları, ya tam asidik düzeyde ya da tam bazik düzeyde hapsedilmiştir.

Tarihten bugüne bakıldığında çatışma üzerine temellendirildiği ortada olan insan ilişkileri, insanın kendisine öğretilen saf, berrak ve duru İlâhî rengi vermek yerine ya mutlaka mavi, ya mutlaka kırmızı rengi vermiştir. Zira zulmün, sömürünün ve savaşın olduğu yerde kan, kanın olduğu yerde de kırmızı vardır. Keza zulme başkaldırmamanın, sömürü düzenini bozmamanın, hak uğruna mücadele ederek onuru aramamanın olduğu yerde ise, asil mavilerin imzaları…

Ahlâk ve erdemin insanî ölçüsü, İslâmî ölçüdedir. İslâmî ölçü ise, “Selâmı (barışı) yayınız” derken, “Müminlerden biri bir fenalık gördüğünde onu eliyle düzeltsin; buna gücü yetmiyorsa diliyle söylesin; buna da gücü yetmiyorsa kalbinden buğz etsin ki buğz, imanın en zayıf hâlidir” diyebilmektir.

Ahlâk, ifrat ve tefritten uzak, dengenin dengesinde, dengeyi denge yapan adaletin merkezinde aranır. Ahlâk, renklerin oluşmasını sağlayacak ışıktır, ışığın kırıldığı prizma değil. Bu yüzden ahlâkı prizmaya hapsetmemek, onu sonradan edinilen bilgi yahut yaşanılan kültür boyutunda ele almamak gerekir. Mesele bu minvalden taşındığında, beşeriyetin pH derecesini belirlemeye gerek kalmayacaktır.