Belirsizliğin yönetiminde kör tekniği

İnsanlar okyanuslarda bile asırlardan beri haftalarca yol aldılar, hâlen buna devam ediyorlar. O dev belirsizliğin hâkim olduğu okyanusta yollarını bulmaya yarayan işaretleri bulmuşlar ve kullanıyorlar. Bizim de zihinsel belirsizlik yaşadığımız her an imdadımıza yetişecek olan “belirsizlik giderici yol işaretlerimiz”, evrensel değerlerdir. Hattâ evreni de aşıp mekânı ve zamanı kuşatan “sadaka” kavramıdır!

BİR arkadaşımın başına geldi… Daha doğrusu, bu belirsizlikte arkadaş olduk. O çok uzaklarda, yurtdışındayken virüs hâdisesi çıktı. Oralarda hasta olursanız ne olacak? Belki de ölüp gideceksiniz. Türkiye’ye dönüşü belirsiz hâle geldi. Düşünün, yurtdışındasınız, vizeniz bitmeden önce mi, sonra mı dönebileceksiniz? Daha doğrusu, dönebilecek misiniz?

Sonra dönüşleri belli oldu. Uçak bilet fiyatları ne olacak? Cebinizdeki para yetecek mi? Günler sonra o da belli oldu. Uçağa bindiniz. Uçak Türkiye’ye gidecek. Ama hangi şehre inecek, belirsiz. 14 günlük karantinayı hangi ilde geçireceğiniz belli değil. Birey ölçeğinde korkunç bir belirsizlik!

Dünya ölçeğinde de bu belirsizlik, aklımızın almadığı ve alışkın olmadığımız seviyede devam ediyor. Virüs doğal yollardan mı, yoksa biyolojik savaş sebebiyle mi çıktı, bilmiyoruz. Nasıl bulaşır, tam olarak bilmiyoruz. Sadece solunum sistemine mi zarar verir, bilmiyoruz. Ne iyileştirir, bilmiyoruz. Aşı bulunacak mı veya ne zaman bulunacak, bilmiyoruz. Virüs hangi hâlden hangi hâle dönüşecek, yine bilmiyoruz. O kadar çok şey var ki bilemediğimiz. O hâlde ne yapalım?

2015 yılının 31 Aralık günü yani o bölgede çukur hâdiselerinin olduğu günlerde Güroymak’taydım. Giderken Muş Havaalanı’na inmiştik. Konferanslarımızı verip tamamladık ve 1 Ocak 2016’da da İstanbul’a dönecektik. O da ne? Bir kar, bir tipi ve Muş Havaalanı’na uçaklar ne inebiliyor, ne de alandan hiçbir uçak kalkaabiliyor. Ne yapacağız? “Van Havaalanı’ndan gideriz” diye düşündük. “Kar, tipi var ama yine de gidebiliriz herhâlde” derken Van’ın da uçuşa kapatıldığı haberini aldık. O zaman yakın havaalanı Batman’ı deneyecektik ki oranın da uçuşa kapandığını üzüntüyle öğrendik. Biraz uzak, ama tek alternatif Diyarbakır Havaalanı kaldı. Oranın da kapanması an meselesi, fakat mesafe hiç de yakın değil. Her zamanki gibi risk alıp yola çıktık.

Şahsen kör olduğum için çevre, yol, tabiat hakkında sormaya, sohbete başladık. Araba yavaş yavaş yol alırken, yolların buz tutup tutmadığını falan sordum. Şoför arkadaş demesin mi, “Efendim, yolun buz tutup tutmamasından öte daha büyük bir belirsizlik var. Çünkü ortada yol yok. Hiç bir şey belli değil”! Tabiî benim bunu anlayabilmem mümkün değil. Ağzımdan, “Nasıl yani?!” ifadesinin çıktığını hatırlıyorum. İzah etti. Gözünüzün gördüğü yer bembeyaz karla kaplanmış. Yeryüzü dümdüz arazi ve bembeyaz şekilde. Benim bu cümleden anladığım, “Biz Diyarbakır’a diye yola çıktık ama nereye varacağımızı Allah bilir” şeklinde… Bir nevi körüz. Yani o anda kar ve dümdüz arazi var, bir şey görmenin anlamı yok. Önemli olan, işine yarayacak şeyleri görmek. Onu yani yolu da göremiyorsun…

Körler de aynı değil midir? Körlük tecrübesiyle ve tabiî ki büyük bir merakla sorduğum soru şu oldu: “İyi de, sen yolunu nasıl buluyorsun?” “Arazide elektrik direkleri var. Onlarla karşılaştırmalı bir şekilde yol tayin etmeye çalışıyorum. Yavaş giderek hatâ yapmışsam fark eder etmez hatâdan vazgeçince kaza yapmaktan kurtuluyoruz” dedi. Arkadaşın anlattığı, bildiğiniz kör tekniği. Tek cümlede ifade edersek şöyle: Sabiteleri işaret olarak kullanıp ona göre konumunu ve güzergâhını belirgin hâle getirmeye çalışmak…

Evinin yolunu bulurken bir kör, asla orada zaman zaman duran bir arabayı yani hareket edebilen nesneyi yol işareti olarak kullanmaz. Bir veridir ama güvenilir bir veri değildir. Bu teknik yol bulmada olduğu gibi küresel salgın döneminde de kullanılabilecek alternatiflerden biridir.

Küresel salgın döneneminde yani belirsizliğin bütün dünyayı kapladığı, bilimin belirsizliği tespit etmeden öteye gidemediği günlerde süreci nasıl yönetmeliyiz? Bu dönemde kullanılabilecek sabiteler var mı? Bu sabiteler güvenilir mi? Varsa güvenilir olan bu sabiteler nelerdir? Ne kadar iş görürler? Kaynakları nedir?

Şimdi bu soruların cevaplarını bulmaya çalışalım! Önce durumu tarif edelim, sonra da referanslarımızı devreye sokalım…


Belirsizliği aşmak için gerekli olan belirli değerler

Öncelikle şunu kabul edelim ki, şu an için yaşadığımız belirsizlik, “zihinsel bir belirsizlik”tir: Coronavirüsten etkilenecek miyiz, etkilenmeyecek miyiz, aşı bulunmazsa ne olacak, aşı ne zaman bulunacak, aşıdan başka bir çâresi var mı?

Dikkat ederseniz, bu soruların hepsi yarınla ilgili. Ânı yaşayan canlılar için bu sorular geçerli değildir. Böyle bir durumda bu zihinsel belirsizliği giderirken kullanacağımız sabitelerin de zihinsel olmaları işimizi görür. Yani eğer ayağımıza ayakkabı bakıyor olsaydık, fiziksel olan ayakkabıları tek tek ölçerek doğru ayakkabıyı bulurduk. Ama burada belirsiz olan mesele, her ne kadar sonucu fiziksel bile olsa, süreci zihinsel bir süreçtir. Bu nedenle kullanacağımız sabiteler; ilkeler, değerler, kabuller olabilir. Nitekim bunlar da insanlığın bir tecrübbesi netîcesinde elde edilmiştir.

En büyük ve en geçerli evrensel değer, “iyilik”tir. Tüm dinlerde, ideolojilerde, medeniyetlerde, kültürlerde “iyilik” kavramı ve bu iyiliğin de bir karşılığı vardır. Kötülük yapmak isteyenler bile bunu “iyilik paketi”ne koymak mecburiyetinde kalırlar. Anlaşılıyor ki, belirsizlik ne kadar yüksek olursa olsun, iyilikten ayrılmamalı ve yapabildiğimiz kadar iyilik yapmalıyız.

Diğer bir sabite de iyilik kadar önemli ve kesin bir değer olan “dürüstlük” değeridir. Belirsizlik seviyesi ne kadar yüksek olursa olsun, dürüst hareket etmeliyiz. Başka bir değer ise “çalışmak” değeri... Lütfen dikkat! “Çalışıyor görünmek” demiyorum, doğrudan tek kelimeyle ifade ediyor ve “çalışmak” diyorum. “Çalışıyor görünmek”, dürüstlük değerine aykırıdır ve dolayısıyla baştan kaybeder. Zira her değer, kendi başına bir değer ise de bu değerlerin birbirlerini yok etmemesi lâzımdır.

Belki başta söylenebilecek bir değer olabilir ama sırası önemli değil, her zaman değerlidir; işte o, “yaşamak” değeri!

Dikkat ettiyseniz, Türkiye bu süreçte tüm bunları yaptı. Başından itibaren herkese karşı dürüst oldu. Kesin ve net olmayan bilgileri kullanıp birilerini suçlamaya, ithama kalkışmadı. Sonra başta kendi sınırları içinde, vatandaşı olsun veya olmasın herkese iyilik yaptı. “Test için şu kadar para isterim, bu kadar filanca lâzım” demedi. Covid-19’dan hasta olan herkesi iyileştirmeye çalıştı. Âdeta bir dilim ekmeğini paylaşırcasına dünyanın dört bir yanına uçak uçak yardım gönderdi. Yurtdışında bakılmayan insanımızı, hattâ komşu ülkelerin vatandaşlarını alıp getirdi, hastalar için ambulans uçaklarını gönderdi. Yaşı, hastalığı ne olursa olsun, herkesin yaşamasını samîmi bir şekilde sağlamak için gerekirse evden dışarı çıkartmadı. Çünkü onların da yaşamasını istiyordu.

Türkiye, Cumhurbaşkanı’ndan bakanlarına, valilerden güvenlik görevlilerine, Vefâ teşkilâtına, yurt görevlilerine ve tabiî ki sağlık görevlilerine kadar çok ve samîmi bir şekilde çalıştı. Hâsılı, evrensel değeri işaret olarak kullanmak sûretiyle belirsizlik, harika bir şekilde yönetilmiş oldu.

Belirsizlik henüz bitmedi. Hattâ birey seviyesinde bir ömür boyu sık sık belirsizliklerle karşılaşacağız. Peki, böyle durumlarda başka hangi değerleri kullanabiliriz? Veya belirsizliği azaltacak, bize yol işareti olabilecek değerleri kısa yoldan bulmanın bir formülü var mı?

İman etsin veya etmesin, herkesin işine yarayacak bir bilgi arz etmek isterim. Şu söyleyecek olduklarımı eminim asırlarca birçok insan söylemiştir: Kimlerin söylediğini bilemiyorum ama kendim de bizzat yaşarak ve mantık örgüsüyle keşfettiğim bir bilgidir, Kur’ân’da geçiyorsa veya Hazreti Muhammed “Sadakadır” diyorsa veya “Sadaka Rasûlullah” diye ifade edilen bir hadîs varsa bilin ki, o bilgi veya yöntem, mutlak doğrudur!

“Mutlak doğru” ifadesinden kastımız şu: Yeryüzünde veya varsa bütün evrendeki tüm toplumlar için geçerlidir. Hattâ sadece bugün için değil, geçmişte de geçerliydi, gelecekte de geçerlidir. Sadece mekânsal bir doğruluk olsaydı “evrensel” ifadesini kullanırdık. Aynı zamanda doğruluk bakımından zamanla ilgili bir sınır da yok. Yani tüm zamanlar ve mekânlarda geçerli doğrudur.

Bunun mantığı kısaca şu: “Sadaka”, “Doğru söyledi” demek… Doğruyu söylediği ifade edilen varlık İlâhsa veya İlâhın Elçisi ise, bu “doğru”nun zamandan ve mekândan bağımsız olması yani hepsini kapsaması gerekir. Meselâ, “Tebbessüm sadakadır” hadîsini düşünün. “Tebessüm” de iyilik, dürüstlük, çalışmak gibi evrensel bir değerdir. Üstelik insanlarla bile sınırlı değildir. Tebessümden hayvan da, bitki de, su da müsbet bir şekilde etkilenir. Bu yol işaretleri, iman etsin veya etmesin, Müslüman olsun veya olmasın, herkesin işine yarar.

Netîce olarak bugün bu belirsizlik var da yarın olmayacak mı? Hele hele birey seviyesinde ölene kadar devamlı karşımıza çıkacak. “Aman! Belirsizlik var, köşemizde büzülüp kalalım; belirsizlik geçince ortaya çıkalım” diye bir alternatifimiz yok. İnsanlar okyanuslarda bile asırlardan beri haftalarca yol aldılar, hâlen buna devam ediyorlar. O dev belirsizliğin hâkim olduğu okyanusta yollarını bulmaya yarayan işaretleri bulmuşlar ve kullanıyorlar. Bizim de zihinsel belirsizlik yaşadığımız her an imdadımıza yetişecek olan “belirsizlik giderici yol işaretlerimiz”, evrensel değerlerdir. Hattâ evreni de aşıp mekânı ve zamanı kuşatan “sadaka” kavramıdır!