GÜNÜMÜZDE zaman zaman dile getirilen “toplumsal buhran” olgusu, yalnızca ekonomik krizlere, siyâsî karışıklıklara ya da toplumsal şiddet olaylarına indirgenemeyecek kadar derin ve çok katmanlı bir olgudur. Buhranlar, bireylerin değer dünyalarında yaşadıkları çözülmelerin, manevî kopuşların ve anlam kayıplarının bir tezahürü olarak da okunabilir.

Toplumsal buhran, bireylerin iç dünyalarındaki anlam yitiminin veya yön kaybının toplumsallaşmasıdır da denebilir. Buhranlar, bireylerin kendilerini ait hissettikleri yapılarla bağlarının zayıflaması, değerler dizisinin yani paradigmanın geçerliliğini yitirmesi veya ihtiyacı karşılayamaması ile toplumun sahip olduğu ortak anlam haritalarının işlevsizleşmesiyle ortaya çıkan bir durumdur. Bu hâl, bireylerde karamsarlık, güvensizlik, yabancılaşma ve nihayetinde psikolojik çöküntülere yol açarken, toplumsal uyumun bozulmasına da neden olur.

Mitik düzenin çöküş

Jordan B. Peterson, “Anlam Haritaları” kitabında bu durumu, insanların içinde yaşadıkları dünyaya dair anlam haritalarını kaybetmesi ve bunun sonucunda mitik düzenin çökmesi olarak tanımlıyor. Peterson’un sözünü ettiği mitik düzen, bireylerin ve toplumun yaşamı anlamlandırmasını sağlayan, kutsal değerler, inançlar, semboller ve ortak anlatılar üzerinden kurulan anlam dünyasıdır; yani mitik düzen, hayatın temel sorularına cevap veren ve toplumsal düzenin dayanağını oluşturan yapılar bütünüdür. Ancak modern yaşam, aklı neredeyse kutsallaştırarak bu mitik yapıları yaşamın dışına iterken, inançları da giderek dar bir alana hapseder. Hâlbuki insan zihni, çevresini yalnızca rasyonel akılla değil, semboller, mitler, hikâyeler ve inançlar aracılığıyla da anlamlandırır. Bu anlam haritaları, bireyin iç dünyasını ve toplumsal bağlarını şekillendirir. Tarihsel tecrübeler bize gösteriyor ki bu haritalar, bireyin hem iç dünyasını hem de toplumsal bağlarını şekillendiriyor. Ancak modern çağ, insanı bu haritalardan yoksun olarak yaşam sürmeye zorluyor.

Anlamın çöküşü ve bireyin metafizik yurtsuzluğu

Toplumsal buhranların görünürdeki nedenleri genellikle ekonomik çöküntü, siyasal istikrarsızlık veya teknolojik dönüşümlerdir. Ancak bu olguların arkasında yatan ve sıklıkla gözden kaçırılan esas nedenlerden biri, toplumun manevî omurgasında meydana gelen aşınmadır. Geleneksel toplumlarda din, inanç, metafizik ve kolektif anlam sistemleri bireye hem yön gösterir hem de istikamet sunar. Modern dönemde ise birey, bu kolektif yönlendiricileri kaybetmiş, anlamın sabit değil akışkan hâle geldiği bir evrende kendi kimliğini, değerlerini ve geleceğe dair umutlarını yitirmiştir.

Maneviyat, yalnızca dinî bir form olarak değil, aynı zamanda varoluşsal bir ihtiyaç olarak görülmelidir. Zira insan zihni yalnızca bilgiyle değil, aynı zamanda anlamla işler. Bilgi çağında yaşıyor olmamıza rağmen “anlam çağı”nın gerisinde kalmış olmamız, bireyin manevî doyumsuzluk içinde olmasına ve derin bir tatminsizlik yaşamasına yol açar. Bu bağlamda, sekülerleşmenin sunduğu “özgürlük” ve “bireysellik” vaatleri, paradoksal biçimde bireyi daha da yalnızlaştırmış ve yönsüz hâle getirmiştir.

Post-Truth Çağ ve boşlukta salınan zihinler

Her toplum, bireylerinin yaşamlarını yönlendirmesine yardımcı olan bir dizi sembolik anlam haritasına sahiptir. Bu haritalar, toplumun hakikat anlayışını, ahlâkî sınırlarını, kutsal olanla ilişkisini ve ortak ideallerini belirleyerek bireye yön duygusu kazandırır. Ancak modern toplumda bu anlam haritaları ya ciddi şekilde parçalanmış ya da tümüyle işlevsizleşmiştir. Bu durum özellikle, içinde yaşadığımız ve sıklıkla “Post-Truth Çağ” (hakikat sonrası çağ) olarak tanımlanan dönemde belirginleşmiştir.

Post-Truth Çağ, hakikatin artık nesnel gerçeklikten değil, duygulara, bireysel kanaatlere ve sosyal medya gibi dijital platformlarda dolaşıma giren söylemlere göre belirlendiği bir durumu ifade eder. Oxford Sözlüğü tarafından 2016 yılında yılın kelimesi olarak seçilen bu kavram, kamusal tartışmalarda duyguların ve kişisel inançların, kanıta ve nesnel gerçekliğe ağır bastığı bir zihinsel iklimi tanımlar. Bu çağda hakikat, herkesin kendi algısıyla inşâ ettiği göreli ve çoğu zaman manipülatif bir şey hâline gelmiştir.

Böyle bir ortamda birey, neyin doğru neyin yanlış, neyin anlamlı neyin boş olduğu konusunda ortak bir referans zemini bulmakta zorlanır. Gerçek, artık ortak akıl ve tecrübe üzerinden değil, kişiselleştirilmiş, algoritmalarla filtrelenmiş ve çoğu zaman manipüle edilmiş bilgi akışları üzerinden deneyimlenir. Bu durum, bireylerin hem kendi içsel tutarlılıklarını hem de toplumsal aidiyetlerini zedeleyen, toplumsal norm ve değerlerin çözülmesi sonucu ortaya çıkan derin bir anomiye yani bireylerin yönsüzleştiği ve anlam kaybı yaşadığı bir boşluğa yol açar.

Modern toplumun içine sürüklendiği buhranın, yalnızca ekonomik, teknolojik ya da politik dönüşümlerle açıklanamayacağı açıktır. Daha derin bir düzlemde, bu buhran, bireyin aşkın olanla kurduğu bağın kopmasından, hakikatin oluşturduğu anlam haritalarının simülasyonlara yenik düşmesinden ve özgürlük adına kendini tüketen bir özne tipinin inşâsından kaynaklanmaktadır.

Simülasyon kuşatması ve anlamın yetim kalışı

Modern toplumun anlam üretiminde yaşadığı kriz, yalnızca geleneksel değer sistemlerinin çözülmesiyle değil, aynı zamanda buharlaşan gerçekliğin yerini alan simülakrlar aracılığıyla da derinleşmiştir. Jean Baudrillard, çağdaş toplumları “simülasyon evresi” olarak tanımlar. Bu evrede gerçeklik yerini temsile değil, temsilin temsiline bırakmıştır. Ona göre artık gerçek, yalnızca temsilin işlevsel bir zemini değil, onun tarafından yok edilen bir fazlalıktır. Baudrillard’ın bu görüşü, günümüz toplumlarında gerçekliğin yerini alan medya imgeleri, dijital formlar ve yapay anlatıların, bireyin dünyayla kurduğu anlam ilişkisini nasıl körelttiğini açıklar. Bu bağlamda, Baudrillard’ın “hipergerçeklik” kavramı, modern bireyin artık gerçeklik ile kurduğu bağın, simülakrlar (yani gerçekliği temsil eden ve gerçeğin yerine geçen kopyalar) üzerinden işlemesini ifade eder. Simülakrlar, hakikatin yerini almış sahte anlam haritaları üretir ve bu haritalar bireyin yön duygusunu altüst eder.

Bu durum, bireyin artık sahici bir hakikatle değil, hakikatin yerine ikame edilen medya temsilleriyle karşı karşıya kalması anlamına gelir. Haberlerin gösterimi, sosyal medyadaki kişisel imaj üretimi ya da kültürel ürünlerin tüketimi, bireyi artık hakikati arayan değil, hakikati tüketen bir özneye dönüştürür. Dolayısıyla birey, içinde yaşadığı dünyanın gerçekliğinden ziyade, ona sunulan görsel ve söylemsel kurgular arasında savrulur. Bu da toplumsal buhranın simgesel temelini oluşturur.

Sekülerleşme ve anlamın tükenişi

Charles Taylor, Seküler Çağ (2007) adlı eserinde sekülerleşmenin yalnızca dinî inancın gerilemesiyle değil, aynı zamanda anlam üretiminin çerçevesinin dönüşmesiyle de ilgili olduğunu söyler. Taylor’a göre modern birey, artık aşkın bir referans noktasından değil, içkin bir yapıdan anlam devşirmeye çalışmaktadır. Bu durum, bireyin evrenle ve kendi varoluşuyla kurduğu bağda ciddi bir kırılma oluşturur. Aşkın olanın geri çekilmesi, yalnızca yaratıcının yokluğu değil, aynı zamanda büyük anlatıların, kutsalın, nihai ereğin ve varoluşsal yön duygusunun kaybı anlamına gelir.

Taylor’ın “mümkünlükler imgeleminde çoğalma” olarak adlandırdığı durum, bireyin yaşamında karşısına çıkan seçeneklerin sayıca artması ve çeşitlenmesi anlamına gelir. Ancak bu geniş seçenek yelpazesi, yönlendirici ve aşkın bir anlam zemini olmadan bireye sınırsız tercih alanı sunsa da bu tercihlerin yöneldiği aşkın bir anlam zemininin yokluğu, bireyi köksüzleştirir. Bu bağlamda modern birey, özgürlük içinde boğulurken, yön duygusunu yitirmiş bir hâlde kendi üzerine çöken bir anlam boşluğuna teslim olur. Taylor, seküler çağda anlam krizinin yalnızca bir inanç kaybı değil, varoluşsal bir yönsüzlük ve parçalanmışlık hâli olduğunu gösterir.

Bu kırılma, bireyin manevî istikametten uzaklaşarak kendi iç dünyasına çekilmesine neden olur. Ancak bu içe çekilme bir mistik derinleşme değil, bilakis, yalnızlaşmış ve kırılgan bir benliğin savunmasız hâlidir. Dolayısıyla seküler çağda ortaya çıkan buhranlar, yalnızca dışsal yapıların çözülmesiyle değil, aynı zamanda bireyin içsel bütünlüğünü kaybetmesiyle de ilgilidir.

Yorgunluk toplumu ve bireyin çöküşü

Byung-Chul Han’ın “Yorgunluk Toplumu” adlı çalışması, modern buhranın birey merkezli doğasını teşhis etmek bakımından dikkat çekicidir. Han’a göre neoliberal düzen, bireyi bir üretkenlik makinesine dönüştürmüştür. Disiplin toplumu yerini performans toplumuna bırakmış; birey dışsal baskılarla değil, içsel zorlamalarla kendini tahakküm altına alır hâle gelmiştir. Bu durum, öznenin kendi üzerinde bir tiranlık kurmasına ve sürekli olarak “daha fazla yapabilme” idealine teslim olmasına neden olur.

Han’ın “pozitif şiddet” olarak tanımladığı bu süreçte birey, daha iyi çalışmak, daha etkili olmak, daha mutlu olmak için yani “daha”lar için sürekli olarak kendisini optimize etmeye çalışır.  Ancak bu çaba, bireyin kendi iç ritmini, dinginliğini ve varoluşsal derinliğini yitirmesine neden olur. Yorgunluk toplumu, tam da bu nedenle depresyon, tükenmişlik sendromu ve panik atak gibi ruhsal çöküntüleri yaygınlaştırmıştır. Han’a göre bu yalnızca psikolojik bir sorun değil, aynı zamanda bir varoluş biçimidir.  

Modern birey, özgürlük vaadiyle etkin bir özne olmuş gibi görünse de aslında kendi üzerine çöken anlam ve değer yitimine karşı savunmasız kalmıştır. Bu bağlamda yorgunluk toplumu, bireyin kendi içsel yükünü taşıyamadığı bir anomi hâlini temsil eder. Manevî dayanakların zayıfladığı, aşkın anlam referanslarının çözüldüğü bir zeminde birey, yalnızca çalışarak, üreterek ve performans göstererek değil, aynı zamanda kendi içini sürekli tüketerek tükenmektedir.

Yeni bir anlam seferberliği: Modern buhrana ontolojik bir yanıt

Modern toplumun içine sürüklendiği buhranın, yalnızca ekonomik, teknolojik ya da politik dönüşümlerle açıklanamayacağı açıktır. Daha derin bir düzlemde, bu buhran, bireyin aşkın olanla kurduğu bağın kopmasından, hakikatin oluşturduğu anlam haritalarının simülasyonlara yenik düşmesinden ve özgürlük adına kendini tüketen bir özne tipinin inşâsından kaynaklanmaktadır.

Charles Taylor’ın belirttiği gibi, seküler çağ bireyi aşkın referanslardan koparmış, Byung-Chul Han’ın gözlemlediği üzere performans toplumu bireyi içsel baskılarla felç etmiştir. Baudrillard ise bu çöküşün kültürel ve simgesel temelini açığa çıkarmıştır: Artık gerçekliğin kendisi değil, onun yerine geçen imgeler hüküm sürmektedir.

Bu bağlamda modern toplumsal buhran, yalnızca sosyolojik ya da psikolojik değil, derinlemesine ontolojik ve metafiziksel bir sorundur. Hakikatle bağın, yön duygusunun ve sahici varoluşun yeniden inşâsı, ancak yeni bir anlam seferberliğiyle mümkündür. Bu seferberlik ne nostaljik bir tutuculukla ne de bireyselcilik yüceltilerek sağlanabilir. 

Bu ancak bireyin yeniden aşkın olanla sahici bir ilişki kurmasını sağlayacak kültürel, düşünsel ve manevî zeminlerin inşâsı ile mümkündür.

-------------------------

Kaynaklar

Jean Baudrillard, Simülakrlar ve Simülasyon 

Byung Chul Han, Yorgunluk Toplumu 

Jordan B. Peterson, Anlam Haritaları 

Charles Taylor - Seküler Çağ